August Emil Fieldorf fot. Wikipedia

Niedawno zakończyły się zdjęcia do najnowszego filmu Ryszarda Bugajskiego „Generał Nil”. Po raz kolejny reżyser postanowił zająć się tematem historycznym, stosunkowo mało znaną opinii publicznej postacią wielkiego polskiego bohatera generała Emila Fieldorfa o pseudonimie „Nil”, który został zamordowany przez polskich komunistów.

Propozycję wyreżyserowania filmu o generale „Nilu” Ryszard Bugajski otrzymał po emisji telewizyjnego spektaklu "Śmierć rotmistrza Pileckiego", w którym przedstawił ostatnie miesiące życia bohaterskiego rotmistrza Witolda Pileckiego. Jego życie, działalność i postawa, to zdaniem reżysera doskonały przykład ofiarności, patriotyzmu i prawdziwego bohaterstwa. Pilecki, oficer Armii Krajowej, walczył w Powstaniu Warszawskiego, był więźniem KL Auschwitz i został zamordowany, na mocy wyroku sądu, przez polskich komunistów w 1948. Pięć lat później taki sam los spotkał generała Fieldorfa „Nila”, uznanego przez komunistów za wroga państwowego i powieszonego wraz z niemieckimi faszystami. Podobny los spotkał wielu polskich patriotów, którzy przeszkadzali nowym władcom Polski. Dość rzec, że polscy komuniści wymordowali więcej akowców niż ich faszystowscy odpowiednicy.

Jakie to „zbrodnie” sprawiły, że generał Fieldorf okazał się tak niebezpieczną postacią dla nowych władz? Były legionista, obrońca kraju w ’39, późniejszy dowódca Kedywu AK, od września 1944 sprawujący funkcję generała brygady, późniejszy komendant naczelny organizacji NIE, został aresztowany 7 marca 1945 roku w Milanówku, a następnie zesłany  do obozu pracy na Uralu. Po powrocie, ukrywał się w kraju pod fałszywym nazwiskiem i nie brał udziału w akcjach wymierzonych w komunistów. Decyzja o ujawnieniu się w 1948 roku i zaufanie władzom obiecującym amnestię sprawiło, że dwa lata później został aresztowany. Mimo tortur nie zgodził się na współpracę z ubekami i został oskarżony i skazany na śmierć za wydawanie rozkazów likwidowania partyzantów radzieckich. Mimo wielokrotnych apeli o jego ułaskawienie, także u Bolesława Bieruta, generał „Nil” został powieszony 24 lutego 1953 roku. Do dzisiejszego dnia nie udało się znaleźć informacji o tym gdzie pochowano jego ciało.

Ryszard Bugajski (2001) fot. filmpolski.pl

Z Ryszardem Bugajskim, reżyserem filmu „Generał Nil” rozmawia Petar Petrović

Przy okazji filmu „Katyń” Andrzeja Wajdy opinia publiczna dyskutowała o stanie polskiego kina historycznego. Czy uważa pan, że istnieje potrzeba mówieniu o najnowszej historii Polski, myślę zarówno o okresie PRL, jak i latach 80 i 90, które wywołują obecnie największą polemikę i dyskusje.
 
Dla mnie takie pytanie jest dziwne, gdyż filmy historyczne dotyczące naszej przeszłości są, moim zdaniem, ważniejsze niż filmy dotyczące teraźniejszości. Bez zrozumienia przeszłości nie można zrozumieć teraźniejszości. Jeśli kogoś historia nie interesuje, ten nie powinien się dziwić, że nie zrozumie rzeczywistości, która go otacza. Człowiek przecież tym rożni się od zwierzęcia, że ma historię, że potrafi sięgnąć pamięcią wstecz oraz przywołać doświadczenia swoich przodków i z tego powodu jest inteligentny i może wyciągnąć wnioski na przyszłość.

Niestety filmy zaangażowane i reżyserzy, którzy swoimi obrazami starają się przekazać jakieś wartości, rzadko odnoszą komercyjny sukces i trafiają do szerokiego odbiorcy.

Wie pan, większość społeczeństwa jest głupia, niczym głębszym niezainteresowana. Ja jednak nie uważam, że wszyscy powinni czytać Szekspira. Uważam, że nie wszystko jest dla wszystkich. Nie jestem takim egalitarystą, żeby twierdzić, że wszyscy powinni czytać Miltona czy Platona. Większość ludzi upraszcza sobie życie i dla nich spojrzenie wstecz jest zbyt skomplikowane, ale moim zdaniem dotyczy to głownie ludzi mało inteligentnych.

Stan wiedzy różnych grup społecznych, młodych ludzi, często jest na żenująco niskim poziomie, a autorytety załamują ręce i zadają sobie pytanie jak to zmienić. Do kogo kieruje pan swój film?

Kieruję go do tych ludzi, którzy jednak używają swojego umysłu. Zdaję sobie sprawę z tego, że jest to mniejszość, tak było zawsze i wszędzie. Nie mam ambicji mówienia do wszystkich i dlatego moje filmy adresowane są do pewnej grupy. Są ludzie, którzy interesują się polskimi komediami romantycznymi albo wysokobudżetowymi produkcjami hollywoodzkimi. Mnie po prostu takie rzeczy nie dotyczą, ale jeżeli ktoś ma takie potrzeby, to przecież ja mu tego nie będę zabraniał.

Czy uważa pan, że poprzez kino można przekazać prawdę historyczną, czasem bardzo zawiłą?

Literatura ma do tego o wiele większe możliwości, ale kino ma też swoje środki, chociaż na pewno porównując z literaturą są one uboższe.  Ale np. serial „Ja, Klaudiusz”, według prozy Roberta Gravesa, obok bardzo interesującej intrygi i postaci, przekazuje dużą ilość informacji, które były łatwiejsze w przyswojeniu dla widzów niż poprzez przeczytanie książki. Jeżeli ktoś chce pogłębić wiedzę zdobytą z filmu, to powinien zajrzeć do książki, bo jest ona znacznie bardziej szczegółowa. Film jest mimo wszystko rozrywką.   

Wydaje mi się, że film często wykorzystywany jest do manipulowania i fałszowania rzeczywistości, do propagandowego przekazywania pewnych niebezpiecznych haseł i stawiania fałszywych tez.

Oczywiście, że film upraszcza, jak ma nie upraszczać skoro my reżyserzy mamy maksymalnie dwie i pół godziny do wypowiedzenia się? Co można przez tak krótki czas opowiedzieć? Jakiś fragment, strzęp, wątek, nie traktowałbym tutaj filmu zbytnio edukacyjnie. Prawdą jest, że film często zachęca ludzi do sięgnięcia głębiej. Dwa lata temu była emisja „Śmierci rotmistrza Pileckiego”, mojej reżyserii w Teatrze Telewizji, dotarły później do mnie różne głosy młodych ludzi, którzy zafascynowali się jego postacią i założyli towarzystwo badania przeszłości Witolda Pileckiego. To jest właśnie efekt edukacyjny filmu. Ale reżyser musi zdawać sobie sprawę z ograniczeń. Film nie jest równorzędny z porządną książką, nawet beletryzowaną.

Dzięki „Katyniowi” wzrosła świadomość i wiedza Polaków o mordzie katyńskim. Zdecydowanie więcej osób wiedziało kto, dlaczego i jak zamordował polskich oficerów. Czy takie właśnie zadanie, odkrywanie i mówienie o prawdzie, stawia pan sobie przy realizacji filmu „Generał Nil”, nad którym obecnie pan pracuje.

Jeżeli uda mi się podnieść świadomość polskiego społeczeństwa o tej postaci to będzie to duży sukces. Przede wszystkim zależy mi na tym by pokazać postać człowieka, który w zasadzie jest we współczesnej Polsce nieznany. Dla większości generał Fieldorf „Nil” to jest jednak postać trochę abstrakcyjna, co jest wynikiem zakłamywania historii przez te pięćdziesiąt lat komunizmu. O takich osobach jak generał Nila czy rotmistrza Pilecki nie można było wtedy mówić, nauczać ani pisać, na drodze do prawdy stała bowiem wszechpotężna cenzura. Równie złe były nieprawdziwe mity i kłamstwa, które się na te przemilczenia nakładały. Obecnie ludzie mało wiedzą o ważnych postaciach polskiej historii najnowszej. Jeżeli uda mi się to w jakimś stopniu zmienić to będzie świetnie. Ale ja przede wszystkim zwracam uwagę na człowieka. Ciągle się słyszy o kryzysie wartości, braku wzorców do naśladowania, o tym, że nie ma pozytywnych bohaterów. No więc właśnie generał Fieldorf czy rotmistrz Pilecki to są przykłady ludzi, którzy powinni stać się powszechnie znani wszystkim ludziom, nie tylko Polakom. Pilecki jeszcze dziesięć lat temu był bardziej znany specjalistom w Anglii czy Ameryce niż naszych. Rotmistrz został bowiem zaliczony do grona jednego z kilkunastu najwybitniejszych postaci II wojny światowej. To są właśnie te wzory, to są ci ludzie, o których należy i warto pamiętać.

Pana film „Przesłuchanie” wywołał swojego czasu dyskusje i kontrowersje. Czy podejmowanie tematów atakujących i oskarżających system komunistyczny jest niebezpieczne? Wydaje mi się, że w „Katyniu” Andrzej Wajda starał się omijać odpowiedzialność polskich komunistów za tę zbrodnię, w przeciwieństwie do książki „Post mortem. Katyń” Andrzeja Mularczyka, opartej na tym samym co film scenariuszu, w której autor nie ucieka od tego tematu. A przecież fakty historyczne brzmią jeszcze mocniej.

Nie jestem zwolennikiem przemilczeń. Uważam, że jak się już o czymś mówi to trzeba mówić całą prawdą. Społeczeństwo ma prawo znać prawdę, ale czy społeczeństwo chce ją poznać to jest zupełnie inna sprawa. Nie zmienia to jednak faktu, że ma prawo ją znać i mieć do niej dostęp. Gdy zaczynałem pracować nad „Przesłuchaniem” to rozmawiałem z jedną panią, komunistką i ubeczką, Stanisławą Sowińską, która była adiutantką generała Spychalskiego, i ona mi powiedziała: „wie pan, niech pan tego filmu nie robi, bo panu zrobią krzywdę, to jest niebezpieczne”. Ja się wtedy trochę z tego śmiałem, nic mi się wtedy nie stało, ale teoretycznie mogło mi się coś stać. Ona była w ogóle przerażona tym, że ze mną rozmawia, bez przerwy rozglądała się naokoło, chociaż sama kiedyś pracowała w UB. Ja co prawda nie mam takich obaw w wolnej Polsce, ale każdy kto uprawia jakąś dziedzinę sztuki powinien być 100% szczery. Czasem niestety zdarza się, że za tę szczerość przychodzi płacić najwyższą cenę. Reżyser Theo van Gogh, krytykując islam, zapłacił niedawno za swoją odwagę  życiem. Ale to jest ryzyko zawodowe, jeśli byłby pan pilotem samolotu to też miałby pan większe szanse na śmierć w wypadku.

Na jakim okresie życia generała Nila pan się skupia, na który okres jego życia starał się pan położyć największy nacisk?

W zasadzie jest to około dziesięciu lat. Od roku ’44, czyli zamachu na Kuczerę, do śmieci generała „Nila” w ’53. Ale jego historia nie jest opowiedziana po kolej, opowieść zaczynamy od ’47 kiedy Fieldorf wraca zsyłki z Syberii i potem następują retrospekcje tego okresu okupacyjnego, właśnie zamachu na Kuczerę, spotkania z generałem „Borem” – Komorowskim. Największą wagę przywiązuję w sumie do jego życia po powrocie z ZSRR aż do chwili jego śmierci, bo zależało mi na tym by pokazać pewien sposób działania mechanizmu państwa totalitarnego. Generał „Nil”, był niewątpliwie wielkim bohaterem i walczył w inteligentny i skuteczny sposób z Niemcami, po wojnie nie chciał wchodzić w postakowskie podziemie walczące z komunizmem, gdyż uważał je po prostu za nieskuteczne. Mimo wszystko UB zdecydowało się go zniszczyć, ponieważ był on dla nich symbolem człowieka walczącego o niepodległość. Symbolem człowieka niezłomnego mającego jakieś określone poglądy i tego że był on po wojnie szefem organizacji „Nie”, która była nastawiona na walkę z komunizmem. On po wojnie nie zrobił nic co mogłoby zostać uznane za sprzeciw wobec władzy komunistycznej, mimo to oskarżono go o kolaborację z Niemcami i został skazany z tego samego paragrafu, z którego skazywano faszystów i kolaborantów nazistowskich. Przypomina mi się teraz jedna scena, w której generał „Nil” rozmawia z jednym generałem SS, z którym siedzi w celi, a którego swojego czasu chciał sprzątnąć, a ten generał mówi mu, że jakbym go kiedyś spotkał, to by go powiesił, a teraz mówi: „nas powieszą komuniści”. No i tak rzeczywiście się stało i ich obu jako faszystów powieszono obok siebie.  

A czy w najbliższej przyszłości zamierza pan zabrać się za film o kolejnej postaci historycznej?

Generalnie uważam, że wśród żyjących bądź nieżyjących już postaci jest znacznie więcej ciekawych i ważnych charakterów, osobowości i wydarzeń, niż można by ich wymyślić od zera. Sądzę, że rzeczywistość jest bogatsza niż fantazja. Tam jest tak nieprzebrane źródło wszelkich pomysłów i inspiracji i do niego chcąc nie chcąc sięgam. W tej grupie jest postać Janusza Szpotańskiego, którego znałem osobiście, a który był satyrykiem, a w zasadzie filozofem i szachistą, a którego skazano na trzy i pół roku więzienia. On napisał poemat „Cisi gęgacze”, w którym wykpił Gomułkę i cały ten ówczesny system. A Szpotański stał się sławny gdyż Gomułka w swoim po marcowym wystąpieniu w Sali kongresowej krzyczał, cały się przy tym zapluwając, że ten Szpotański, to człowiek o moralności alfonsa. Chcę pokazać groteskowość i tragizm tych czasów i tej historii.

Rozmawiał Petar Petrović

ZBRODNIE KOMUNISTÓW - "Gen. August Emil Fieldorf 'Nil' " 1/2
 

ZBRODNIE KOMUNISTÓW - "Gen. August Emil Fieldorf 'Nil' " 2/2