Widziane po latach. W rocznicę Powstania Styczniowego: jak Wojciech Smarzowski szkaluje dorobek wielkich Polaków. Cz. 1

22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe (1 lutego 1863 na Litwie), które trwało do jesieni 1864 r. i na trwale zapisało się w pamięci Polaków.

W polskim kinie powojennym pamięć o skierowanym przeciwko Rosji powstaniu przekazywana była w deprecjonującym świetle. Wszak zadekretowano przyjaźń wieczystą z Wielkim Bratem, czyli ze Związkiem Radzieckim i wymazywano asocjacje przypominające o antypolskiej działalności zaborcy (podobne działania dotyczyły pamięci o powstaniu warszawskim).

Przypomnijmy serial „Noce i dnie” (1977) w reż. Jerzego Antczaka. Bogumił Niechcic (Jerzy Bińczycki), jako były uczestnik powstania styczniowego woli nie wracać do niego myślami. Traktuje swój udział w zrywie jako młodzieńcze mrzonki i porywy, a jego postawę twórcy serialu ukazują jako zdroworozsądkową. Z kolei elementem antypatycznych przymiotów Barbary Niechcic (Jadwiga Barańska) stało się m.in. karykaturalnie ukazanie jej idealistycznego stosunku do powstania i sprzeczek z mężem na ten temat. Pretekstem do filmowej wypowiedzi na temat pamięci o powstaniu stał się wątek Klemensa Klickiego (Henryk Borowski) – stryja Bogumiła. Podobnie jak Niechcic, Klemens wziął udział w powstaniu, a następnie znalazł się w przytułku. Odnalazła go tam siostra, a po jej śmierci, były powstaniec zostaje przygarnięty przez Niechciców. Mężczyzna jest chory psychicznie, ma zaniki pamięci i ciągłe przekonanie, że dalej trwają powstańcze potyczki. Ucieka w końcu do lasu, błąka się po urwisku i krzyczy coś w urojeniu, tak jakby obok toczyły się walki. Barbara rozpoczyna poszukiwania, histeryczne woła zagubionego, a męża dopinguje do pomocy irytującym: „Bogumił!”¹

     Jaskrawy przykład walki z powstańczą tradycją stanowi film „Wesele” (2004) Wojciecha Smarzowskiego, który wyniósł reżysera na pozycję guru w środowisku. Zanim jednak opowiem o tym filmie, chciałbym najpierw przypomnieć postać, o której powinniśmy pamiętać w pierwszym rzędzie, mówiąc o powstaniu styczniowym.

       Artur Grottger (1837-1867) – zwany „malarzem powstania styczniowego”, w pojedynkę, siłą swojego ogromnego talentu, zwizualizował i zmitologizował powstańcze wydarzenia. W trzech artystycznych cyklach Polonia (1863),  Lithuania (1864–1866) i Wojna (1866-1867) na ciemnożółtym kartonie rozrysował czarną kredką dramatyczne i nastrojowe sceny, gdzie w genialny sposób, siłą swojej wyobraźni, ukazał iluzyjne wyobrażenia powstańczych przeżyć i emocji, budowanych przemyślanym detalem, światłem i mrokiem, scenerią, gestem i mimiką. „Grottger to był talent – pisał Teofil Lenartowicz – (…) sceny nie wiedzieć gdzie się odbywające i bitwy nie wiedzieć z kim, bo na obrazie nigdy nieprzyjaciół nie ma (…), w każdym pociągu ołówka dusza cierpiąca polska, prawda serca”. Los samego Artysty był smutny. Umarł młodo, na obczyźnie.²

Odbitki i widokówki z rysunkami Grottgera krążyły po Królestwie Polskim, dotarły na Galicję, a nawet do Księstwa Poznańskiego. Wszędzie poruszały do głębi i spotykały się z żywym odbiorem. Styl i pozycja Grottgera były niepodważalne: „Pisywali o nim pozytywiści i konserwatyści, publicyści i poeci, ludzie parający się krytyką artystyczną i powieściopisarze” – stwierdził Piotr Łukasiewicz³. Miłośnikami prac Grottgera byli m.in. Maria Konopnicka, Bolesław Prus i Henryk Sienkiewicz. Carska cenzura konfiskowaniem druków z reprodukcjami Grottgera zaczęła się masowo zajmować od początku XX w. i tępiła je aż do wybuchu I wojny światowej.⁴ Wielką estymą cieszył się dorobek Artura Grottgera w dwudziestoleciu międzywojennym - po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

     W komunistycznym PRL-u o dorobku Artysty zapomniano.⁵ W wydanej w 1969 r. wspomnieniowej publikacji, Jan Marcin Szancer potrafił przyznać: „Dostałem na imieniny piękną książkę Grottger B. Antoniewicza”, ale wspomnienie znanego grafika dotyczyło biografii Grottgera opublikowanej w…1910 r.⁶ W 1957 r. już po tzw. odwilży Wiesław Juszczak wydał w wydawnictwie Arkady poświęcony malarzowi album Artur Grottger. Pięć cyklów. Zawyrokował, że „Grottger należy do artystów powoli zapadających w przeszłość”, co można było uznać za potwierdzenie skuteczności zabiegów wykluczających malarza z pamięci Polaków. Dodał jednak, że „pamięć o jego cyklach odnawia się raz po raz i sztuka jego nabiera różnych znaczeń”. Nie wiadomo, czy pisząc o odnowionej pamięci i nabieraniu „różnych znaczeń” miał na myśli sposób traktowania twórczości Grottgera i innych, wielkich polskich malarzy-patriotów przez kinematografię nad Wisłą.

      Za epigona takiego innowacyjnego podejścia można z pewnością uznać Wojciecha Smarzowskiego.