"...aby (...) nie pozostało śladu..."

Powstanie Styczniowe na obszarze Puszczy Białowieskiej w swoim przebiegu miało charakter marginalny. Marginalny bo prawie dosłownie ...

Powstanie Styczniowe na obszarze Puszczy Białowieskiej w swoim przebiegu miało charakter marginalny. Marginalny bo prawie dosłownie ...

Powstanie Styczniowe na obszarze Puszczy Białowieskiej w swoim przebiegu miało charakter marginalny. Marginalny bo prawie dosłownie rozgrywało się terenie, który dzisiaj nazwalibyśmy otuliną, ale także dlatego, że nie doszło w trakcie działań zbrojnych do żadnej bitwy czy nawet potyczki o większym znaczeniu militarnym. Oczywiście należy pamiętać o przemarszu oddziałów i pewnych działaniach natury policyjnej wymierzonych we współpracujących z aparatem rozbiorowym kolaborantach, ale trudno nadać im jakiś szczególny charakter.

Zupełnie inaczej natomiast wyglądały represje popowstańcze. Tutaj administracja carska nie stosowała taryfy ulgowej i skupiła się głównie na wyniszczeniu źródła polskości jakim był wówczas (a należy mieć nadzieję, że jest również dzisiaj) Kościół katolicki.

Pierwsze duże straty ponieśli katolicy na przełomie lat 30 i 40 XIX wieku. Wówczas, także po powstaniu, ale listopadowym, dokonano barbarzyńskiej w swoim kształcie, ale przede wszystkim brzemiennej w skutki tzw. kasaty parafii unickich, czyli katolickich obrządku wschodniego. Dramat tego wydarzenia polegał i zawierał się w tym, że zlikwidowano jedyną możliwość nie tylko zgodnego współżycia, ale współtworzenia jednej tradycji narodowej i państwowej na obszarze Rzeczypospolitej. Warto podkreślać rangę tych wydarzeń szczególnie w okresie tygodnia modlitw o jedność chrześcijan by pokazać, że nie sam dialog jest celem działalności ekumenicznej, ale faktyczne zjednoczenie i że jest ono możliwe i historycznie potwierdzone.

Wracając jednak do represji carskich z okresu po 1864 roku warto podkreślić, że ich skuteczność jest w jakimś stopniu dostrzegalna także i dzisiaj. Właśnie historia kilku parafii katolickich obrządku łacińskiego, których kasaty dokonano przy entuzjastycznym udziale Cerkwi prawosławnej pokazuje szkody, których w pełni nie zniwelowało ani dwudziestolecie międzywojenne, ani kolejne lata już po 1945 roku.

Należy pamiętać, że po obecnej polskiej stronie linii Curzona na terenie dzisiejszego regionu Puszczy Białowieskiej (szeroko rozumianego) w dobie Powstania Styczniowego funkcjonowały parafie katolickie w Jałówce, Narewce, Narwi i Kleszczelach. Los trzech z nich okazał się wówczas przesądzony i zostały one poddane likwidacji. Na  arenie duszpasterskiej pozostała jedynie parafia w Narwi i można zastanawiać się co było takiej decyzji bezpośrednim podłożem. Jak się wydaje najprostsza odpowiedź może być najbliższa prawdy, a za taką można uznać bardzo bogate i rozległe beneficja w jakie parafia była uposażona. Być może właśnie przeświadczenie, że duchowieństwo prawosławne nie podoła sprawnemu zarządowi tych dóbr skłoniło władze carskie do nałożenia jedynie obowiązku danin na rzecz parafii prawosławnych wypłacanych przez kolejnych proboszczów katolickich.

Inaczej natomiast wyglądała sytuacja w pozostałych trzech wyżej wymienionych parafiach.

Pierwszą represją jaka dotknęła parafię w Jałówce było osadzenie 8 marca 1864r. w więzieniu w Wołkowysku proboszcza ks.Seweryna Wiszniewskiego skutkiem czego zmarł on już w kwietniu tego samego roku. Pretekstem była patriotyczna postawa wiernych i ich udział w powstaniu co zresztą pociągnęło za sobą dalsze działania, a mianowicie zmuszenie katolików do przyjęcia wyznania prawosławnego. Nastąpiło to w czasie Wielkiego Postu 1864 i spowodowało kolejne wystąpienia zarządów gminy szymkowskiej i juszkowskiej do Gubernatora Grodzieńskiego i Jeneralnego Gubernatora Wileńskiego o przekazanie majątku parafii katolickiej w Jałówce wraz z rozpoczętą budową nowego kościoła parafialnego na rzecz Cerkwi prawosławnej. Argumentem, który podnoszono w korespondencji była oficjalna zmiana wyznania przez 2300 katolików co ostatecznie przyniosło skutek w czerwcu 1865 jakim był ukaz carski likwidujący parafię katolicką. Jednocześnie prawosławni otrzymali zgodę na dokończenie budowy kościoła pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w stylu cerkiewnym i na zajęcie dotychczasowego cmentarza grzebalnego, który funkcjonował od roku 1848.

Istniejący jeszcze w tym czasie  stary, drewniany kościółek pod wezwaniem św.Michała Archanioła prawosławni rozebrali by z materiału wybudować chlewy.

Wierni katolicy, którzy oparli się restrykcjom od tego czasu uczęszczali na nabożeństwa do oddalonego o 12 km kościoła w Świsłoczy.

W parafii kleszczelowskiej pierwsze represje popowstańcze związane były z zamknięciem prywatnej kaplicy katolickiej w majątku Konstantego von Kaufmana Kruhłe. Nastąpiło to 5 września 1865r. z rozkazu nr 13997/1865 Gubernatora Grodzieńskiego i Wileńskiego.

30 czerwca 1866 kolejny rozkaz (nr 38/1866) tegoż samego urzędu gubernatora zamkną parafialny kościół w Kleszczelach, a całe jego beneficjum, w tym pięć dzwonów oraz trzy obrazy, zostało przekazane prawosławnym. W 1872r. na miejscu świątyni katolickiej zaczęto wznosić cerkiew pw.Zaśniecia NMP używając do tego materiałów z rozebranego kościoła co w kontekście wcześniejszych działań na terenie Jałówki można uznać za gest szczególnej łaskawości.

Wierni, którzy pozostali związani z Kościołem katolickim korzystali z sakramentów w Bielsku Podlaskim, Boćkach i Wysokim Litewskim aż do ukazu tolerancyjnego z 30 kwietnia 1905roku.

Zanim doszło do kasaty ostatniej z trzech wymienionych wyżej parafii Narewkę poddano próbie aresztowania  kolejnych proboszczów. Praktykę tę władze carskie podjęły już wcześniej wobec ks.Onufrego Grużewskiego, który miał odwagę występować przeciwko bezprawnym działaniom rosyjskiej administracji jeszcze w latach pięćdziesiątych XIXw. Natomiast  restrykcji tej po zrywie powstańczym poddano następujących po sobie ks.Hilarego Byculewicza w 1863r., ks.Józefa Babulewicza w 1864r., a następnie ostatniego z proboszczów parafii pod wezwaniem św.Jana Chrzciciela w Narewce w okresie przed kasatą ks.Zygmunta Ławrynowicza.

Dzięki ks.Zygmuntowi, który złożył osobiście relację ks.Tomaszowi Kalińskiemu w latach trzydziestych XXw. znamy nie tylko wymiar urzędowy i datę kasaty parafii, ale także możemy mieć wyobrażenie dramatu jaki przeżywali odrywani od swojego Kościoła wierni.

22 lipca 1866 to oficjalny, administracyjny koniec katolickiej wspólnoty parafialnej w Narewce. Ostatniego chrztu udzielono tu 3 lipca 1866 Rozalii Kajdewicz z Guszczewiny. Ostatnim pobłogosławionym w obrządku łacińskim ślubem był związek zawarty w dniu 3 lipca 1866 między Józefem Ołtuchem a Katarzyną Stulgis z Olchówki. Ostatnim zmarłym pochowanym na cmentarzu parafialnym w dniu 16 lipca 1866 był Antoni Dąbrowski z Janowa.

Wierni przez trzy dni bronili swojej świątyni trwając w niej na modlitwie nieprzerwanie trzy dni w dzień i noc. W tym czasie ks.Ławrynowicz spowiadał i udzielał innych sakramentów swoim wiernym nie bacząc na wyczerpanie organizmu i kolejne omdlenia. Ostatniego dnia kościół został otoczony przez kozaków. Proboszcz zaczął wówczas sprawowanie Mszy świętej odprawianej za dusze zmarłych parafian. „Płacz zmieniał się w lament, a wierni z rozpaczy gryźli świece, znajdujące się przy katafalku. Nic nie pomogło. Przemocy stało się zadość. Wierni byli katowani przez kozaków. Wszystkich katolików przeciągnięto przemocą na prawosławie. Mało kto pozostał przy wierze katolickiej i ten musiał długo ukrywać się w lasach puszczańskich. Byli nawet i tacy, którzy z chlewną stadniną razem po kilka tygodni cierpieli głód i wszelkie niewygody, aby ostać się tylko przed przemocą.”

Ks.Zygmunt Ławrynowicz w czasie Mszy świętej był zmuszony przyjąć Najświętszy Sakrament zagrożony zbezczeszczeniem przez kozaków. Po pacyfikacji kościoła aresztowany proboszcz trafił na Syberię. Część sprzętów kościelnych w ostatniej chwili przeniesiono do Szereszewa. Majątek parafii narewkowskiej oraz świątynię przekazano prawosławnym, którzy zamienili kościół na cerkiew użytkując go do 1890 roku kiedy to została wybudowana miejscowa cerkiew. Tam też przeniesiono najcenniejszą część dobytku, w tym kilka obrazów. Na wigilię Bożego Narodzenia 1900 roku kościół spalono „aby po katolickości (…) nie pozostało śladu…”

Na szczęście po ukazie tolerancyjnym udało się wszystkie trzy parafie wskrzesić. Prawdopodobnie puszczańskie krzyże, które dzisiaj często określa się mianem powstańczych mają swoją genezę w prześladowaniach okresu po roku 1864. Być może są świadkami cierpienia, ale także żywej wiary katolików, którzy stawali w obronie swojego Kościoła? Stanowią ślad, którego miało nie być na puszczańskiej ziemi. I znak zbawienia.