Obchodzimy 71. rocznicę zbrodni wołyńskiej,
której dopuścili się Ukraińcy spod znaku OUN i UPA na Polakach. W całym
kraju zorganizowano z tej okazji liczne apele, pokazy, prelekcje oraz
Msze św. w intencji zamordowanych.

Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa przygotowała obchody rocznicy
ludobójstwa na Wołyniu, które rozpoczęły się o godz. 9.30 na warszawskim
Skwerze Wołyńskim pod pomnikiem upamiętniającym ofiary. Tegoroczna
uroczystość jest jednocześnie oddaniem hołdu obywatelom Rzeczypospolitej
Polskiej zamieszkującym tereny dawnej Małopolski Wschodniej, którzy 70
lat temu padli ofiarą drugiej fali zbrodni rezunów OUN-UPA mającej
początek w pierwszych miesiącach 1944 r.

Komitet Obchodów 70. rocznicy apogeum banderowskiego ludobójstwa w
Małopolsce Wschodniej – Komitet płk. Jana Niewińskiego zaprasza na Mszę
św. do kościoła pw. św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży w Warszawie
(godz. 11.00), która zostanie odprawiona w intencji ofiar zbrodni
wołyńskiej. O godz. 12.30 prawdopodobnie wyruszy Marsz Pamięci, którego
trasa będzie przebiegać przez Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście i plac
Zamkowy. O godz. 13.30 odbędzie się zgromadzenie przed tablicą
upamiętniającą ofiary zbrodni OUN-UPA (referat okolicznościowy,
wystąpienia przedstawicieli władz oraz organizacji kresowych i
kombatanckich, Apel Pamięci, złożenie wieńców pod tablicą pamiątkową).
Natomiast o godz. 15.00 rozpocznie się koncert okolicznościowy.

Z kolei Kresowy Serwis Informacyjny oraz Stowarzyszenie
Międzynarodowy Motocyklowy Rajd Katyński zapraszają na Wieczornicę
Pamięci Ludobójstwa Wołyńskiego. Początek wydarzenia o godz. 20.00 na
Skwerze Wołyńskim w Warszawie. Modlitwę poprowadzi ks. Andrzej Jakubiak,
kapelan Okręgu Wołyńskiego 27. WDPAK. Następnie prelekcje wygłosi Ewa
Siemaszko i prof. Władysław Filar. Ok. godz. 21.30 zakończenie
wieczornicy, zapalenie Światełka Pamięci i wystawienie go o godz. 22.00 w
oknach własnych domów.

Światowy Związek Żołnierzy AK Okręg Wołyński zaplanował obchody
zbrodni wołyńskiej na jutro i niedzielę. Jutro o godz. 11.00 na
warszawskim Skwerze Pamięci pod pomnikiem 27. Wołyńskiej Dywizji
Piechoty AK odbędzie się Apel Pamięci. Natomiast o godz. 17.00 w Kinie
Kultura w Warszawie rozpocznie się pokaz filmu pt. „Legenda 27. WDP AK”.
Z kolei w niedzielę o godz. 13.00 w katedrze polowej Wojska Polskiego
zostanie odprawiona Msza św. w intencji ofiar ludobójstwa na Wołyniu.

Ludobójcza depolonizacja rozpoczęta w końcu 1942 r.
na Wołyniu przez nacjonalistów ukraińskich z Organizacji Ukraińskich
Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii (potocznie zwanych
banderowcami) w połowie 1943 r. przybrała apokaliptyczny wymiar. Tylko w
ciągu jednego dnia, 11 lipca 1943 r., wybijano Polaków jednocześnie w
100 miejscowościach dwu powiatów, w pozostałe dni mordy odbywały się w
innych rejonach Wołynia, w niektórych dotknęły po kilkanaście
miejscowości w jednym czasie.

Wkrótce eksterminacją objęto Polaków w Małopolsce Wschodniej
(tarnopolskie, stanisławowskie, lwowskie), gdzie największe nasilenie
zbrodni było w 1944 roku. Z różną intensywnością napadów dokonywano aż
do zakończenia ekspatriacji w latach 1945-1946.

Masakry Polaków urządzane przez banderowców wywoływały u
potencjalnych ofiar różne reakcje. Wszechobecny niepokój, narastający
wraz ze złymi wiadomościami był nieraz tłumiony poczuciem niewinności:
„nic złego nie uczyniłem Ukraińcom, więc dlaczego mieliby mnie
mordować”. Trudno było bowiem zrozumieć, że dla nacjonalistów
ukraińskich największym przewinieniem Polaka było to, że jest Polakiem i
że właśnie dlatego Polacy są mordowani.

Tropieni jak zwierzęta

Rzezie wołyńskie dokonywane były głównie na terenach wiejskich, a dla
polskiego chłopa opuszczenie gospodarstwa, które zapewniało rodzinie
egzystencję, było trudne do wyobrażenia, zwłaszcza w warunkach okupacji
niemieckiej, pod jaką były wówczas Wołyń i Małopolska Wschodnia. Mimo
ściągania ze wsi grabieżczych kontyngentów przez Niemców, na wsi nie
umierało się z głodu i był dach nad głową.

Zagrożeni Polacy początkowo trzymali się swych siedzib, wystawiali
warty ostrzegające przed zbliżającymi się napastnikami, co sprzyjało
ucieczce i ukryciu się w lesie, na polach, w różnych kryjówkach w
pobliżu, na strychach domów, w stodołach. Jednak wartowania i patrole
były organizowane tylko w części czysto polskich miejscowości.
Najczęściej unikano zaskoczenia napadem czy podpaleniem domostwa,
spędzając noce poza domem – w lesie, zagajnikach, w polu, w ogrodach,
nawet przez wiele miesięcy, we wschodniej części Wołynia od zimy 1943
roku. Całe rodziny, z dziećmi w każdym wieku, bez względu na pogodę, na
mrozie i deszczu, spały w ciepłych ubraniach, zawijając się w derki i
koce, na pierzynach i kożuchach rozkładanych na ziemi, na gałęziach.
Latem chowano się w stogach. Zimno i wilgoć powodowały choroby,
zwłaszcza u dzieci. Rano powracano do prac gospodarskich. Nie uchodziło
to uwagi Ukraińców i wiele mordów następowało, gdy Polacy zjawiali się w
swych sadybach.

O takiej sytuacji wspomina Janka „Wołynianka” z kolonii Głęboczek na
Wołyniu: „Był lipcowy poranek. Niektórzy z ukrywających się w lesie, z
powodu przeciągającego się deszczu tej nocy wrócili do domu. Byli to
przeważnie ci, którzy mieli małe dzieci. […] Wczesnym rankiem, wśród
złowróżbnej ciszy, nagle rozległ się przeraźliwy ludzki krzyk… rodzice
jak stali, tak wybiegli z domu… dom stojący opodal już płonął… od jego
strony biegło dwu banderowców… jeden z nich miał karabin, ale nie
strzelał. Ojciec trzymał mnie na ręce, a drugą ręką trzymał się z moją
matką, która była w dziewiątym miesiącu ciąży. […] Rodzice zaczęli biec w
stronę rosnącego za domem zboża. Wtedy banderowiec zaczął strzelać. Na
szczęście niecelnie”.

Przemyślni gospodarze budowali podziemne schrony na terenie
gospodarstwa, w ogrodzie lub w polu, do których były zamaskowane
wejścia, a niekiedy nawet podziemny korytarz. W tych kryjówkach spędzano
noce, które uważano za typowy czas napadów i do nich też uciekano w ich
trakcie. Wszystkie te sposoby przetrwania „na swoim” w nadziei na
„uspokojenie sytuacji” albo kończyły się zamordowaniem wszystkich lub
części ukrywających się, albo ucieczką, gdy okazywało się, że kryjówka
nie daje pewności przeżycia.

Punkty oporu

Skuteczniejszym działaniem chroniącym życie i dającym szansę na
przetrwanie na miejscu do końca wojny, który miał przynieść
bezpieczeństwo i spokój, było organizowanie samoobrony. Wiązało się z
tym wiele problemów. Pod obiema okupacjami – najpierw sowiecką, potem
niemiecką – posiadanie broni i organizowanie się było karane. Jednakże
Niemcy po swojej klęsce pod Stalingradem, szarpani przez dywersję
sowiecką, nie byli już zdolni do absolutnego sterroryzowania ludności
wschodnich terenów okupowanych.

Polacy, nie bacząc na ewentualne reakcje władz niemieckich,
podejmowali ryzyko tworzenia placówek samoobrony. Reakcje Niemców na
samoobronę zaś były różnorakie – od tolerowania do pacyfikacji – w
zależności od indywidualnego stopnia wrogości wobec Polaków lokalnych
administratorów i wojskowych dowódców załóg niemieckich.

Kolejnym problemem był brak broni i amunicji, toteż w niektórych
miejscowościach na Wołyniu wartownicy dla odstraszenia bojówkarzy UPA
paradowali z atrapami karabinów wykonanymi przez stolarzy. Większość
samoobron uległa samolikwidacji, gdy stwierdzano przewagę UPA i
współdziałającego z nią chłopstwa ukraińskiego, część została przez UPA
rozbita. Na Wołyniu przetrwało do wkroczenia wojsk sowieckich w 1944 r.
kilkanaście punktów samoobrony ze stu dwudziestu kilku, natomiast w
Małopolsce Wschodniej „uchowało się” znacznie więcej takich placówek z
podobnej liczby samoobron. Dobrze zorganizowane i silne samoobrony
przyciągały ludność polską z okolicy. Przybywali tam Polacy w obawie
przed ukraińską siekierą i kosą oraz niedobitki z atakowanych osiedli
polskich. Bardzo wiele ocalałych z pogromów uchodźców przybywało do
placówek samoobrony bez niczego, nawet półnadzy wyrwani ze snu ciosami
oprawców i pożogą ich domostw. Byli też wśród nich ranni. Solidarność
stałych mieszkańców placówek samoobrony wobec tych nieszczęśników była
na ogół imponująca, mimo i tak ciężkich warunków okupacyjnych bez
dodatkowych obciążeń przybyszami.

Kolonia Przebraże

Największą samoobroną, najsprawniej funkcjonującą, wręcz wyjątkową,
dającą schronienie łącznie ok. 10 tysiącom ludzi, było Przebraże –
polska kolonia w powiecie łuckim na Wołyniu. Żaden inny punkt samoobrony
jej nie dorównał. Nazywano ją bazą samoobrony, ponieważ swym zasięgiem
objęła kilka sąsiednich polskich kolonii, w których również
zorganizowały się grupki obrońców. Baza była otoczona rowami z zasiekami
i stanowiskami strzeleckimi, strzeżona nieustannie przez cztery
kompanie obrońców na dwudziestokilometrowym obwodzie obozu.

Od późnej wiosny 1943 r. wciąż do Przebraża przybywali uchodźcy,
najwięcej po okrężnym pochodzie UPA na Przebraże z 4 na 5 lipca 1943 r.
niszczącym po drodze wszystkie polskie kolonie. Po maksymalnym
zapełnieniu wszystkich budynków tysiące ludzi, w tym dzieci, całe lato
koczowały w szałasach, zmagając się z prymitywnymi pod każdym względem
warunkami życia. Przed zbliżającymi się chłodami postawiono drewniane
baraki, pobudowano ziemianki, gdzie ludzie tłoczyli się, cierpliwie
oczekując na kres mordęgi i licząc na powrót w przyszłości na swoje
gospodarstwa, ich odbudowanie i normalne życie.

Nie lada wyzwaniem dla kierownictwa samoobrony Przebraża było
zapewnienie wyżywienia tak wielkiej rzeszy ludzi tam zgromadzonych,
pozbawionych samozaopatrzenia ze swoich gospodarstw. Głównym sposobem
zdobywania żywności były wyprawy z uzbrojoną obstawą członków samoobrony
na pola uchodźców, ale też na pola ukraińskie, do czego doprowadziła
UPA, uniemożliwiając Polakom uprawy i zbiory. W tak ciężkich
okolicznościach samoobrona, oprócz stałej gotowości bojowej i staczania
walk i potyczek z UPA, organizacji zaopatrzenia, musiała także panować
nad nastrojami ludności, porządkiem w obozie, problemami sanitarnymi,
zwalczyć epidemię tyfusu.

Przebraże wytrzymało kilka ataków UPA, urządziło też kilka akcji
prewencyjno-odwetowych na wsie ukraińskie zagrażające jego istnieniu.
Doskonała organizacja obrony i obozu, waleczność i determinacja ocaliły
życie tysięcy Polaków. Nawet ukraińskie donosy do Niemców na Przebraże
nie doprowadziły do likwidacji tej warowni, w przeciwieństwie do innych
podobnych ośrodków samoobrony.

Typowym przykładem zlikwidowania rękami niemieckimi polskiej
samoobrony, której UPA nie dawała rady, był Hanaczów w województwie
tarnopolskim, nękany przez wiele miesięcy przez UPA i w końcu
spacyfikowany przez Niemców „zarzuconych” ukraińskimi donosami.

Bezbronni

Oprócz samoobron od połowy 1943 r. na Wołyniu i w Małopolsce
Wschodniej zawiązywały się oddziały partyzanckie, również chroniące
ludność polską przed UPA. Na Wołyniu oddziały te osłaniały niektóre
placówki samoobrony, w krytycznych momentach ratowały je przed rozbiciem
przez UPA. Nigdzie jednak Polacy nie byli w stanie stworzyć sił
równoważących liczebnie i zdolnością bojową OUN-UPA, tak więc istniały
ogromne obszary polskiej bezbronności przed barbarzyństwem i
bezwzględnością banderowców.

Z takich terenów ratunkiem dla Polaków była ucieczka jak najdalej od
groźnego ukraińskiego sąsiedztwa. Jedni uciekali, zanim zostali
zaatakowani, inni jako niedobitki z napadu. Kierowano się do miast,
stosunkowo bezpiecznych dzięki stacjonowaniu Niemców, których obecność
hamowała UPA. Dla większości uchodźców miasta były etapem dalszej
wędrówki, Niemcy gromadzili bowiem uchodźców w obozach przejściowych i
wysyłali koleją na przymusowe roboty do III Rzeszy. W miastach
pozostawali tylko ci, którym udało się znaleźć lokum i zajęcie chroniące
przed wywozem na roboty. Wśród uchodźców były sieroty, nie wszystkie
znajdowały opiekunów, jak np. jak 10-letnia Leokadia Nowakowicz z
wołyńskiej kolonii Aleksandrówka, która straciwszy rodzinę, ranna po
pobycie w szpitalu, jakiś czas żyła na targowisku we Włodzimierzu
Wołyńskim, śpiąc na stole do rozkładania towaru i żebrząc o jakiekolwiek
jedzenie.

Uchodźcy w miastach borykali się z głodem, a stali mieszkańcy nie
mieli czym się z nimi dzielić. Aby przeżyć, trzeba było robić wypady na
wieś, na swoje lub cudze gospodarstwa, w poszukiwaniu jakiejkolwiek
żywności. Zdarzały się też zorganizowane przez Niemców chronione
zbrojnie ekspedycje żniwne i na wykopki – z udziałem uchodźców, którzy w
zamian za pracę otrzymywali niewielkie ilości płodów rolnych. W tych
żywnościowych wyprawach wielu Polaków straciło życie z rąk bojówek
ukraińskich.

Exodus Polaków

Z osiedli przylegających do przedwojennej granicy z sowiecką Ukrainą
Polacy uciekali na jej teren, bliski opuszczonej ojcowiźnie, a mający
opinię wolnego od nacjonalizmu. Tamtejsi Ukraińcy nie okazywali wrogości
wobec polskich przybyszy, nawet im pomagali, ale od czasu do czasu
zagony UPA zapuszczały się tam w pogoni za Polakami, uciekano więc
jeszcze dalej na wschód, wszędzie pozostając w nędzy i tymczasowości.

Z kolei z północnej części Wołynia, głównie powiatu sarneńskiego,
część uchodźców kierowała się na północ do województwa poleskiego. Tam
względne bezpieczeństwo, mimo penetracji przez bojówki UPA, zapewniały
bazy zgrupowań sowieckiej partyzantki, w pobliżu których zakładano obozy
z ziemiankami i barakami. Tam w jeszcze gorszych warunkach niż w
Przebrażu, w bagiennym otoczeniu, bytowały głównie kobiety z dziećmi,
mężczyźni bowiem od razu byli zabierani do sowieckich oddziałów, co
umożliwiało im choć częściowo opiekę nad obozami.

Niezwykłym przypadkiem była wspólna wędrówka taborami pięciu polskich
osiedli ze zwierzętami gospodarskimi z północy powiatu sarneńskiego
(Lado, Tatynne, Perestaniec, Omelno, Jaźwinki) po bezpieczniejszym
Polesiu. Przemieszczano się w okolice, gdzie stacjonowały sowieckie
oddziały partyzanckie, ale te wciąż zmieniały miejsca pobytu, co
zmuszało do dalszej wędrówki. Trwała ona po poleskich lasach i bagnach 6
miesięcy, podczas których obozowano w szałasach nawet zimą. Powrót „na
swoje” nastąpił w styczniu 1944 r., po wyparciu Niemców przez Sowietów z
północy Wołynia, miał to być koniec gehenny. Jednak po pewnym czasie,
nękani nadal napadami banderowców, mieszkańcy wędrujących kolonii
musieli przenieść się do miasta i wkrótce w 1945 r. zostali
ekspatriowani do Polski.

Nieustanne zagrożenie życia doprowadzało część Polaków do takiego
stanu psychicznego, że mimo przywiązania do ziemi i lęku przed
niemożnością utrzymania się bez gospodarstwa oraz wywózką do
przymusowych robót decydowali się na własną rękę opuścić zagrożone
tereny, byle dalej od banderowskich pogromów.

Z południa Wołynia uciekano do województw tarnopolskiego i lwowskiego
(należących do Generalnego Gubernatorstwa), a z zachodnich powiatów
wołyńskich na Lubelszczyznę, sądząc, że tam będzie bezpiecznie, co
wkrótce okazało się złudne, bo akcje ludobójcze weszły również na te
tereny. Wołyń był oddzielony od reszty kraju granicą pilnowaną przez
Niemców i ukraińskich „pograniczników”. Przekroczenie jej pieszo i
wozami konnymi polegało na sprytnym ominięciu placówek kontrolnych lub
przekupieniu strażników. W lipcu i sierpniu 1943 r., podczas
największych fal rzezi Polaków straż nie była w stanie sprostać naporowi
uchodźców, więc kapitulowała. Część Polaków wyjeżdżała koleją, choć pod
okupacją niemiecką nie wolno im było jeździć pociągami, więc albo
uzyskiwano od władz niemieckich zezwolenia, albo załatwiano z
Polakami-kolejarzami, obsługującymi niemieckie transporty, nielegalny
przewóz w zamkniętych wagonach towarowych.

Przeciwstawianie się banderowskiemu ludobójstwu, uparte wysiłki, by
jakoś przeżyć i przetrwać depolonizację, by nadal żyć na ziemi
zagospodarowywanej i cywilizowanej przez wieki, zakończyły się wymuszoną
przez Sowietów ekspatriacją w latach 1944-1946, przyspieszaną przez
bandyckie napady.