Wojna o pamięć. dr Leszek Pietrzak

Spór o to czy na warszawskiej Pradze ma być pomnik polsko-sowieckiego braterstwa broni (zwany popularnie 4 śpiącymi) pokazuje, że w Polsce nikt nie rozumie na czym polega prowadzenie polityki historycznej. Pomnik ten będący symbolem dominacji i okupacji Polski przez Sowietów powinien zniknąć, tak jak z placu saskiego zniknął po odzyskaniu niepodległości Sobór św. Aleksandra Newskiego.

Każde dobrze zarządzane państwo prowadzi politykę historyczną. Chodzi w niej o to, aby budować dumę wśród własnych obywateli i poprawiać wizerunek wśród innych nacji.  Dobrze to pokazują słowa Orwella: „kto rządzi przeszłością, w tego rękach jest przyszłość”. Taką politykę na pewno prowadzą nasi sąsiedzi – Rosja i Niemcy. Pierwsi chcą utrwalić mit, że Armia Czerwona wyzwoliła Europę, drudzy chcą aby niemieccy wypędzeni byli wymieniani wśród największych ofiar II wojny światowej. W wypadku Polski wszystko wskazuje, że porzuciliśmy własną politykę historyczną i coraz bardziej jesteśmy wykonawcami cudzej.
 I wcale nie jest to kwestia braku pieniędzy. Polska zaczęła prowadzić swoja politykę historyczną dopiero w XXI wieku z inicjatywy Śp. Lecha Kaczyńskiego. Jej zasadniczym źródłem było diagnoza, którą jeszcze w latach 90. postawił Jerzy Giedroyć konstatując, że „nieszczęściem Polski jest to, że jej historia jest zakłamana jak nigdzie na świecie”. Lech Kaczyński jako prezydent Warszawy  podjął się osobiście wielkiego projektu budowy  Muzeum Powstania Warszawskiego. Miało ono pokazać bohaterską i samotna walkę mieszkańców stolicy z  niemieckim okupantem, która w czasach PRL nigdy nie mogła zostać w pełni pokazana. 
Muzeum zostało otwarte 31 lipca 2004 r. w przeddzień 60. rocznicy wybuchu powstania. Był to wyraz hołdu wobec warszawiaków, którzy walczyli i ginęli w tragicznej walce za wolną Polskę. Sfinalizowanie projektu muzeum  tak naprawdę zainicjowało nową politykę historyczną, jakiej polskie państwo wcześniej nigdy nie prowadziło. Jej zasadniczym celem było wypełnieniem obowiązku polskiego państwa wobec tysięcy polskich obywateli, których walka o wolna i demokratyczna  Polskę i złożona ofiara nigdy wcześniej nie mogły być pokazane. W ten sposób zakłamywane w czasach PRL Powstanie Warszawskie poprzez  muzeum mogło wreszcie znaleźć swoje należne miejsce  w polskiej historii. Dodatkowo muzeum, pokazując  nieznaną wcześniej światu historię tragicznej walki Warszawiaków, stało się doskonałą reklamą polskiej stolicy. Jest ono na pewno przykładem tego, jakie efekty może przynosić dobrze realizowana polityka historyczna.

Operacja „wdzięczność”

Polityka historyczna każdego państwa  ma swoje cele. W wypadku Rosji ma przede wszystkim utrwalić mit wyzwolenia krajów Europy Środkowo – Wschodniej spod hitlerowskiego jarzma i uświadomić im, że to właśnie Związek Sowiecki obdarował je wolnością. Dlatego mają  być one wdzięczne dzisiejszej Rosji - spadkobierczyni Związku Sowieckiego za sowieckie wyzwolenie w przeszłości. Taki przekaz ma zostać głęboko zakorzeniony nie tylko w świadomości obywateli samej Federacji Rosyjskiej, ale przede wszystkim poza jej granicami. Rosyjska polityka historyczna w praktyce nastawiona jest przede wszystkim na obronę wszystkich miejsc pamięci żołnierzy Armii Czerwonej, bo to one mają być symbolem przyniesionej przez sowiecka armię wolności.  
W przypadku Niemiec zainicjowana kilkanaście lat temu polityka historyczna, ma ona inny cel i jest realizowana nieco inaczej niż rosyjska. Niemiecka polityka historyczna ma przede wszystkim na celu wyzwolenie świadomości współczesnych Niemców z klatki wiecznego najeźdźcy i kata innych narodów. Dlatego w Niemczech istnieje akceptacja dla takiej polityki historycznej, która  pokazuje, że w czasie II wojny światowej Niemcy również byli jej ofiarami. Najważniejszym jej projektem jest berlińskie  „Centrum przeciwko Wypędzeniom”,  zaprojektowane jako instytucja w głównej mierze dokumentująca przymusowe przesiedlenia Niemców po II wojnie światowej z terenów państw Europy Środkowo-Wschodniej (Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia). 
Niemiecka polityka historyczna prowadzona  jest przede wszystkim przez organizacje pozarządowe i niemieckie fundacje (rząd niemiecki pozornie tylko wspiera projekty w ramach tej polityki). Ma ona na celu zmodyfikowanie historii II wojny światowej, poprzez wprowadzenie do niej Niemców w charakterze  jeszcze jednej z ofiar. Bo to Niemcy jako wypędzeni powinni stać się częścią „czystek etnicznych”, jakich dopuszczono się w czasie II wojny światowej. Niemieccy wypędzeni mają również zmarginalizować prawdę o tym, ze  III Rzesza była agresorem i stworzyła jeden z najbardziej zbrodniczych systemów politycznych w historii świata, który planowo z przyczyn rasistowskich wymordował miliony mieszkańców Europy.        
 Z kolei zainicjowana przez Lecha Kaczyńskiego polityka historyczna miała na celu pokazanie nieobecnej wcześniej w historii walki Polaków z hitlerowska III Rzeszą, ale także walki jaką Polacy prowadzili z komunistycznym systemem po wojnie. W pierwszym wypadku była to prezentacja historii Powstania Warszawskiego, zaś w drugim walki antykomunistycznego podziemia z komunistyczna władzą,  jaka miała miejsce w latach 1944-1956. Polityka ta miała uświadomić Polakom, że jesteśmy narodem, który zawsze był w stanie walczyć o swoja wolność, nawet gdy cena za nią jest ogromna. Na pewno taka polityka historyczna wyrażała głębokie pragnienie zjednoczenia Polaków wokół idei narodowej i zmotywowania ich do wysiłku państwowotwórczego w przyszłości.

Pieniądze to nie wszystko

Prowadzenie polityki historycznej kosztuje. Zwłaszcza jeśli w jej ramach  realizowane są duże projekty historyczne, nastawione na masowego odbiorcę. Sporych sum wymaga również polityka pamięci, która jest jedynie częścią polityki historycznej. Są to jednak kwoty relatywnie niewielkie, w porównaniu do korzyści. Rosjanie w obu przypadkach zawsze są w stanie wyasygnować potrzebne kwoty, a czerpiący ogromne zyski ze sprzedaży ropy i gazu rosyjski Gazprom zawsze może przyjść tutaj z pomocą. Kreml zawsze znajdzie pieniądze na rosyjską politykę historyczną, jeśli będzie ona służyła bieżącym interesom mocarstwowym Rosji. Poza tym w Rosji są jeszcze oligarchowie, którzy mogą łatwą ręką wyłożyć miliony dolarów na realizację każdego projektu historycznego, który będzie podkreślał wielkość i potęgę Rosji. 
Oligarchowie odgrywają również dużą rolę w finansowaniu  ukraińskiej polityki historycznej. Ukraiński projekt odbudowy Baturyna, prastarej kozackiej stolicy był jednym z najbardziej kosztownym projektów, łączącym zarazem funkcje historyczne z komercyjnymi. Odbudowa Baturyna pochłonęła co najmniej kilkaset milionów dolarów, a pieniądze na jej sfinalizowanie wyłożył jeden z najbogatszych ukraińskich oligarchów Rinat Achmetow. Ale ukraińskie władze w czasach prezydentury Wiktora Juszczenki potrafiły znaleźć w będącym nie najlepszym stanie budżecie niemałe środki na upamiętnianie ukraińskiego Hołodomoru (Wielkiego Głodu z lat trzydziestych) i przeprowadzenie na ten temat odrębnej kampanii historycznej na forum międzynarodowym.
 W przypadku Niemiec sposób finansowania polityki historycznej jest zupełnie inny. Tutaj czołową rolę odgrywają niemieckie organizacje pozarządowe i finansowane z budżetu federalnego niemieckie fundacje. Erica Seinbach, która stoi na czele fundacji "Zentrum gegen Vertreibungen" z siedzibą w Wiesbaden,  zbiera fundusze na budowę Centrum  przeciw Wypędzeniom. Kwoty nie mniejsze niż suma 300 tys.  euro, wpłacają niemieckie firmy lub prywatni donatorzy. Jedynie część kosztów projektu może być wprost  sfinansowana z budżetu federalnego. 
W najgorszej sytuacji jest Polska.  Nie ma też tak zasobnych oligarchów jak w Rosji i na Ukrainie, zainteresowanych w krzewieniu narodowych wartości. Nie ma też potężnych koncernów, jak w Niemczech. Dlatego rolę głównego sponsora polityki historycznej musi wziąć na siebie państwo. Jeżeli ono zawodzi pozostaje prywatna inicjatywa.

Historyczna kapitulacja

Każde państwo, które chce dbać o swoje interesy musi prowadzić własną politykę historyczną, a nie szukać wspólnej z sąsiadami historii, jak czynią to obecne polskie władze. Nie jesteśmy i nie będziemy w stanie zbudować wspólnej polsko – niemieckiej czy polsko – rosyjskiej historii. Wystarczy popatrzeć na politykę historyczną Francji, której wyrazem jest paryskie Musée de l'Armée. Ta zawsze eksponuje chwałę militarną Francji na przestrzeni wieków i eliminuje jej polityczne i militarne klęski. Przeciętny Francuz ma być dumny ze swojego kraju i z jego historii. 
Niestety w Polsce jest zupełnie inaczej. Ale w naszym kraju porzuciliśmy politykę historyczną zainicjowaną przez Lecha Kaczynskiego i coraz bardziej realizujemy cele rosyjskiej i niemieckiej polityki historycznej. Polskie władze coraz częściej godzą się na materialną obecność zakłamanej historii naszego sąsiada, jak miało to ostatnio miejsce w wypadku stanowiska władz Warszawy wobec sowieckiego pomnika czterech śpiących, który dalej ma być symbolem sowieckiego wyzwolenia stolicy w styczniu 1945 r.

dr Leszek Pietrzak