Dwie Ojczyzny, dwa patriotyzmy - 50 rocznica wydarzeń marcowych

Sytuacja zaczęła się zmieniać w okresie zaborów, a zwłaszcza w XIX w., kiedy wśród społeczności żydowskiej pojawiły się tendencje do stworzenia własnego, odrębnego terytorialnie państwa (pamiętajmy, że państwo żydowskie nie istniało). Tendencje te nie ustały po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Jak pisze dr Ewa Kurek w książce Poza granicą solidarności. Stosunki polsko-żydowskie 1939–1945” (wyd. Bollinari Publishing House): „Polskie żydostwo, jako mniejszość etniczna, w roku 1920 po raz pierwszy w dziejach sformułowało wobec Polski żądania terytorialne. Wyartykułowana w Komisji Konstytucyjnej przez Izaaka Grünbauma w imieniu Związku Posłów Narodowości Żydowskiej propozycja dotyczyła przekształcenia żydowskich dzielnic mieszkaniowych w autonomiczne prowincje, w których stosunek do Państwa Polskiego określać miały osobne ustawy1. To dość dobrze pokazuje, że poza oczywiście wyjątkami w osobach zasymilowanych Żydów ogół tej społeczności nie dążył do integracji ze społeczeństwem polskim, a wręcz pragnął oddzielenia się od niego i stworzenia sobie w Polsce quasi-państewek, na co oczywiście Polska nie mogła się zgodzić. Jednak to Polska była największym skupiskiem Żydów w Europie, a Warszawa drugim (po Nowym Jorku) miastem na świecie, jeśli chodzi o liczbę mieszkańców wyznania mojżeszowego.

W chwili wybuchu II wojny światowej blisko 85 proc. Żydów zamieszkujących ziemie polskie należało do nurtu ortodoksji religijnej, od wieków praktykującego izolację od świata chrześcijańskiego, posuniętą tak daleko, jak tylko było to możliwe. Pamiętać trzeba, że do uzyskania polskiego obywatelstwa przedwojenny Żyd nie musiał nawet władać językiem polskim i rzeczywiście znaczna część Żydów mówiła tylko w jidysz. Stąd też, pomimo pięknego i wzniosłego apelu polskich rabinów, wzywających wszystkich Żydów do walki z „odwiecznym wrogiem Polski”, w 1939 r. znaczna część społeczności żydowskiej postrzegała wojnę jako sprawę wyłącznie polską i ich w żadnym stopniu niedotyczącą. Co więcej – zajęcie połowy Polski przez ZSRR środowiska żydowskie powitały wręcz z radością, mając nadzieję na spełnienie marzeń o autonomicznych obszarach dla siebie. Pomijaną bardzo często kwestią jest kolaboracja Żydów z NKWD, która miała miejsce praktycznie od pierwszych dni przyłączenia się Sowietów do wojny po stronie Niemiec.

Kolaboracja 1939

Dr Marek Wierzbicki – historyk KUL – odnotował, że część Żydów na terenach zajętych przez ZSRR współpracowała z okupantem, podejmując pracę w różnych instytucjach z powodów ekonomicznych. Część przystępowała do kolaboracji wyłącznie z antypolskich przekonań i denuncjowała Polaków do NKWD tylko z powodów narodowościowych. Co istotne, świadkowie wręcz mówią o tworzeniu przez mniejszości, w tym przez Żydów, specjalnych „milicji”, mających na celu wspieranie wkraczających do Polski Sowietów. Często było więc tak, że oddziały te prowadziły dywersję na tyłach Armii Polskiej, a po wkroczeniu Armii Czerwonej dostawały kilka dni na załatwienie swoich „porachunków” z „pańską Polską”. Działania tego rodzaju podjął Izrael Ajzenman, który licząc na zajęcie Radomia przez Sowietów, po przyłączeniu się ZSRR do wojny, zakładał w tym mieście komitet rewolucyjny.

Udaną akcją wsławiła się w tym czasie komunistyczna bojówka Żydów i Białorusinów z Brzostowicy Małej k. Grodna. 17 września 1939 r., zanim jeszcze do Brzostowicy dotarli Sowieci, Żydzi i Białorusini z tej właśnie bojówki zamordowali ok. 50 polskich mieszkańców miejscowości. Całą akcją dowodził żydowski handlarz Zusko Ajzik.

Warto też odnotować, że wielu Polaków, którzy zostali wywiezieni na Syberię przez Rosjan, wspominało, że do ich domów NKWD przyprowadzali właśnie miejscowi Żydzi. Takie sytuacje miały mieć miejsce m.in. w Jedwabnem.

A w Warszawie…

23 września 1939 r. Adam Czerniaków został mianowany przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie i pozostał na swojej funkcji także po zajęciu miasta przez Niemców. O ile jednak polskie władze Warszawy na czele ze Stefanem Starzyńskim odmówiły jakichkolwiek relacji z okupantami i szybko zostały usunięte, o tyle Czerniaków odbywał w tym samym czasie z Niemcami długie konferencje. Z jego zapisków wynika, że ustawiał on siebie niejako poza „polskimi sprawami”. Podobną postawę izolacji od „polskich spraw” przyjęła większość warszawskich Żydów, zwłaszcza ze środowisk ortodoksyjnych.

Niemcy 4 października 1939 r. postawili Czerniakowa na czele judenratu. Dr Ewa Kurek stwierdza, że plan założenia gett w jakimś stopniu pokrywał się z przedwojennymi planami zbudowania w Polsce autonomii terytorialnych. Czerniaków nie pisze o getcie, tylko o „Selbständige Autonomie” (samodzielnej autonomii). Co ciekawe, z pamiętnika Czerniakowa wynika, że do założenia takiej „autonomii” zachęcał warszawskich Żydów Chaim Rumkowski, który stał na czele Judenratu w Łodzi. Kiedy więc ogłoszono powstanie getta w Warszawie, Żydzi po prostu się do niego przenieśli, co więcej – sami zadbali, by trafiło tam jak najwięcej tej społeczności, nawet ci Żydzi, którzy z racji aryjskiego wyglądu i asymilacji mieli szansę przetrwania poza jego murami. Szokujące jest, że kiedy Polacy starali się chronić siebie nawzajem, Żydzi… oficjalnie denuncjowali Niemcom swoich współbraci. 12 grudnia 1939 r. Czerniaków zapisał w swoim pamiętniku: „Gmina podała [Niemcom] adresy bogatych Żydów celem zarekwirowania mebli, lamp, pościeli, etc.”.

Żegota i Żagiew

Rzeczywistość getta byłą wielką tragedią biednych Żydów, ale byt bogatszych warstw nie różnił się niczym od przedwojennego – przez warszawskie getto przepływa rzeka luksusowych towarów. Jest też faktem, odnotowanym z goryczą przez samych Żydów, że członkowie judenratów głodni nie chodzili. Kwitła w tym czasie jawna i niejawna kolaboracja z Niemcami. Tu szczególnie haniebną rolę odegrała Żydowska Policja Gettowa, która była formacją w pełni legalną, a udział w niej był dobrowolny.

Działała także organizacja Żagiew – kolaborancka organizacja powołana przez Żydowski Referat Gestapo. Żagiew pozostawała w ścisłej konspiracji, udając grupę przemytniczą, dzięki czemu mogła kontrolować kanały przerzutu żywności do getta. To jednak była jej poboczna działalność. Naprawdę zajmowała się szmalcownictwem, tropiąc i wydając Niemcom Żydów ukrywających się w tzw. aryjskiej części Warszawy. Oczywiście przy okazji także Polaków, którzy Żydom pomagali. Do Żagwi miał także należeć Leon Skosowski – jeden z dwóch głównych organizatorów słynnej prowokacji w Hotelu Polskim.

Czy Izrael kiedykolwiek ścigał żydowskich policjantów, członków Żagwi i judenratów za współudział w mordowaniu Żydów? Bynajmniej. Zgodnie z ustawą z 1950 r. o ściganiu zbrodni nazistowskich na narodzie żydowskim, jeśli Żyd wydał kogokolwiek na śmierć, zadenuncjował Niemcom albo przyczynił się do jego aresztowania „w zamiarze uratowania się od groźby natychmiastowej śmierci” lub „żeby uniknąć skutków poważniejszych niż faktycznie powstałe”… zostawał uniewinniony.

Tymczasem dokładnie w czasie, kiedy Żydzi z Żydowskiej Policji Gettowej wpychali swoich braci do wagonów jadących do Treblinki, a ci z Żagwi wydawali na śmierć nie tylko Żydów, ale i tych, którzy im pomagali, Polacy utworzyli w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego specjalną organizację – Radę Pomocy Żydom, czyli Żegotę. Żegota we współpracy ze wspólnotami zakonnymi, między innymi marianami i urszulankami, zaopatrywała Żydów w katolickie metryki chrztu, które pomagały im ocaleć. Wydano Żydom około 60 tys. fałszywych dokumentów. A te działania Żegoty nie obejmują przecież tysięcy Polaków, którzy pomagali Żydom, nie będąc w żadnych konspiracyjnych strukturach. Szacuje się, że w pomoc Żydom było zaangażowanych co najmniej 360 tys. Polaków, a biorąc pod uwagę tych, którzy o udzielających pomocy wiedzieli lub udzielali jej pośrednio, liczba ta może sięgnąć miliona.

Za kromkę chleba i szklankę wody

Już 12 października 1939 r. gubernator Hans Frank wydał rozporządzenie, w myśl którego za pomoc udzieloną Żydowi każdy Polak oraz cała jego rodzina mieli być karani śmiercią. W żadnym innym kraju Europy za pomaganie Żydom nie karano śmiercią całych rodzin. Podkreślić trzeba, że karana była każda pomoc i każdy kontakt, np. w Mszanie Dolnej Niemcy powiesili za nogi i torturowali polskiego chłopa za to, że ten sprzedał Żydom ziemniaki. Podobnych historii są tysiące.

Powszechnie znana jest historia rodziny Ulmów – Józefa i Wiktorii oraz szóstki ich dzieci – mieszkańców dużej wsi Markowa k. Rzeszowa, którzy przyjęli pod swój dach sześciu znajomych Żydów i chowali ich przez dwa lata, aż wydał ich Ukrainiec Włodzimierz Leś – posterunkowy w Łańcucie. W grudniu 1942 r. Niemcy bestialsko wymordowali za pomoc Żydom mieszkańców wiosek Stare Ciepielowo i Rekówka. Nie były to jedyne mordowane masowo polskie rodziny i wioski. Szczegóły niemieckich zbrodni zostały opisane w lutowym wydaniu „Zakazanej Historii”.

Prokurator Wacław Bielawski opracował broszurę pt. Zbrodnie na Polakach dokonane przez hitlerowców za pomoc udzielaną Żydom, w której znalazły się nazwiska 872 Polaków zamordowanych za pomoc Żydom oraz informacja o blisko 1400 anonimowych ofiarach. IPN i fundacja ISS opublikowały Rejestr faktów represji na obywatelach polskich za pomoc ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej. Zamieszczono w nim nazwiska 508 obywateli polskich (Polaków i przedstawicieli mniejszości narodowych) represjonowanych z powodu udzielenia pomocy Żydom. Z kolei Anna Poray-Wybranowska w swej pracy zatytułowanej Those Who Risked Their Lives zamieściła nazwiska ponad 5 tys. Polaków represjonowanych za pomoc Żydom. Ostatecznych szacunków nadal nie ma i pewnie nigdy nie będzie.

Niestety, odnotować należy także, że z odpłatą i wdzięcznością bywało różnie. Znane są przypadki nie tylko kolaboracji Żydów z okupantami, ale i działania pospolitych band, ukrywających się po lasach i napadających na wioski w celu rabowania w nich żywności i pieniędzy. Do takiej bandy należał np. Salomon Morel, który w bandyckim procederze posunął się tak daleko, że wyrok śmierci dostał i od podziemia patriotycznego, i od komunistycznego. Podobną bandę stworzyli bracia Bielscy (żalili się na nich nawet Żydzi, którzy szukali u nich ratunku), odpowiedzialni za pacyfikację wioski Naliboki z 8 maja 1943 r., przedstawieni przez Hollywood jako… bohaterowie. Tymczasem banda Bielskich we współpracy z radziecką partyzantką tylko tego dnia zamordowała 128 polskich mieszkańców tej wioski. Odnotować należy, że Żydzi bardzo często należeli do komunistycznej partyzantki, również „karzącej” wioski za „niewłaściwą postawę”. Jako przykład może służyć masakra we wsi Koniuchy, do jakiej doszło w styczniu 1944 r. 120 „partyzantów” z żydowsko-sowieckiej bandy wymordowało około 40 mieszkańców i spaliło im doszczętnie dobytek. Uczestnik napadu Chaim Lazar pacyfikację wioski określił jako „wybitną akcję bojową”, z której był „dumny”.

Zakazana analiza z USA

Oczywiście można i należy postawić pytanie, dlaczego przez tyle lat sprawa stosunków polsko-żydowskich była zamiatana pod dywan. Ciekawe spojrzenie wyjaśniające tę kwestię można znaleźć w dwóch książkach amerykańskich uczonych, zatem ludzi, którzy na problem patrzą z zewnątrz i bez emocji. Kevin MacDonald – autor książki Kultura krytyki. Ewolucjonistyczna analiza zaangażowania Żydów w XX-wieczne ruchy intelektualne i polityczne– poświęca jeden rozdział komunizmowi i żydowskiej tożsamości w Polsce przed i po II wojnie światowej. Powołuje się przy tym na pracę J. Schatza The Generation: The Rise and Fall of the Jewish Communists of Polanad. Obaj uczeni piszą wprost o „grupie komunistów żydowskich, którzy po II wojnie światowej doszli do władzy w Polsce”. I zwracają uwagę, że w ZSRR zdominowana przez Żydów frakcja Trockiego przegrała walkę o władzę, w Polsce stało się inaczej i frakcja żydowskich komunistów walkę o władzę wygrała. MacDonald pisze, że wstąpienie do komunistów w przypadku Żydów nie oznaczało rezygnacji z żydowskiej tożsamości, i przypomina, że nawet polszczyzną władali w nikłym stopniu. MacDonald podkreśla też, że Żydzi uważali komunizm za ruch, który nie zagrażał ich przetrwaniu i obiecywał władzę, a Schatz, że jeszcze przed wojną najbardziej wynarodowieni Żydzi komuniści asymilowali się „czysto zewnętrznie” do polskiego społeczeństwa, próbowali werbować nie-Żydów do ruchu komunistycznego, ale „nie przyjmowali kultury polskiej za swoją ani nie dążyli do tego; kultywowali tradycyjną pogardliwą i wyniosłą postawę” w stosunku do kultury, którą jako marksiści uważali za polską, zacofaną kulturę chłopską.

Schatz zauważa też, że przed wojną żydowscy członkowie Komunistycznej Partii Polski uważali ją za sprzyjającą Żydom, a Polacy za agenturę moskiewską, i przypomina o unicestwieniu przez Niemców i Rosjan najlepszych przedstawicieli niekomunistycznej elity Polski. W to miejsce zostały wprowadzone nowe elity, w których bezpośrednio po wojnie „zaangażowanie Żydów i ich przywódcza rola były większe, niż się wydawało”. Czyli po prostu zwraca uwagę na to, co jest oczywiste: jeśli w ogóle mowa o antysemityzmie w powojennej Polsce, to w żadnym wypadku nie miał on podłoża rasowego, a jedynie i wyłącznie polityczne i wynikał z faktu zaangażowania środowisk żydowskich w narzucanie Polsce zbrodniczego systemu za pomocą zbrodniczych metod. Przypadki, gdy uratowany przez członków polskiego podziemia Żyd, po wojnie jako ubek skazywał na śmierć, torturował lub wręcz zabijał swoich wybawców, wcale nie były rzadkością. Cały rdzeń bezpieki stanowili komuniści żydowskiego pochodzenia, którzy oczywiście świetnie zdawali sobie sprawę, że Polacy nienawidzą systemu, jaki oni jako władza reprezentowali, o czym pisałam m.in. w książce Sąsiedzi – naszej odpowiedzi na kłamstwa Jana Tomasza Grossa, którego narracja w sprawie stosunków polsko-żydowskich obowiązuje nadal.

O ile Izrael od początku swego powstania nie szczędził wysiłków w budowaniu polityki historycznej opartej na z gruntu fałszywym założeniu, że Żydzi byli jedynymi, prawdziwymi ofiarami II wojny światowej, Polska zachowała w tej sprawie ogromną bierność. Niestety, także geszeft okrągłego stołu uniemożliwił prowadzenie właściwej polityki historycznej i nadal wiele środowisk było zainteresowanych wprowadzeniem pedagogiki wstydu. Ani polskie władze, ani nawet – trzeba to z przykrością stwierdzić – polski Kościół nie potrafiły przeciwstawić się tym tendencjom. W efekcie doszło do sytuacji, gdy w reakcji na postawienie krzyża na oświęcimskim żwirowisku, gdzie Niemcy mordowali polskich więźniów Auschwitz, rabin Elie Wiesel zażądał od ówczesnego premiera Cimoszewicza usunięcia krzyża, stwierdzając: – Ten krzyż jest dla nas obelgą. A teraz wyobraźmy sobie sytuację, gdy ktoś występuje do premiera Izraela o usunięcie z dowolnego miejsca gwiazdy Dawida, stwierdzając, że jest ona dla niego obelgą.

Cały tekst na temat stosunków polsko-żydowskich przeczytają Państwo w najnowszym wydaniu „Zakazanej Historii”.