Szkola Frankfurcka - XVII

Jako plaski empirysta nie moge  pobieznie przeleciec nad  krytyka pozytywizmu w wykonaniu  Herberta Marcusego. A i tak w ogole, jest to bardzo interesujaca sprawa.

Marcuse w swoim eseju pt. "Teoria klasyczna a teoria krytyczna" z 1937 r.  okreslil pozytywizm jako "matematycznie sformulowana nauke uniwersalna". Oj, bolala go scislosc tego nurtu myslenia. Realizatorzy Teorii Krytycznej (bo tak chyba ich trzeba  nazwac) mieli wyzwalac filozofie spoleczna z  (ich zdaniem) okowow  filozofii sformalizowanej, ktorej twierdzenia sa ahistoryczne i uniwersalne i ktora redukuje spoleczenstwo do formalnych koordynatow matematycznych. Jej przeciwienstwem ma byc Teoria Krytyczna opierajaca sie na  "samo-reprodukujacej sie totalnosci". Jasne i proste, co nie?

Pozniej Marcuse swa krytyke urozmaical zas inni przedstawiciele szkoly tez obrabiali  pozytywizm. Oto jak te wysilki scharakteryzowal Leszek Kolakowski w III tomie swego dziela, "Glowne nurty marksizmu", Wydawnictwo "KRAG", Warszawa 1989. Umiescil je w czesci zatytulowanej: "Hegel i Marks przeciwko pozytywizmowi" (str.105-109). "Marcuse ma pewna ilosc stalych obiektow ataku" Nalezy do nich ""pozytywizm" nader osobliwie scharakteryzowany". "Marcuse atakuje pozytywizm za nieokreslony blizej "kult faktu", ktory uniemozliwia nam dostrzezenie "negatywnosci" w historii". I dalej, "Czymze jest jednak pozytywizm? Marcuse poprzestaje na ogolnikowej formule, ktora pozytywizmowi przypisuje "kult faktow"... Jest to  wszelako pomieszanie pojec dla wsparcia arbitralnej i historycznemu doswiadczeniu przeciwnej konstrukcji".

Poki co, mamy tu dyskusje akademicka. Jednak jest gorzej niz Panstwo myslicie, intencja Marcusego bylo przyklejenie  epitetu totalitaryzmu do pozytywizmu, a to jest juz sprawa ideologiczna a nawet polityczna. L.Kolakowski pisze tak: "Marcuse'owi chodzi o to, aby jako "pozytywistow" przedstawic wszystkich, ktorzy popieraja pewien istniejacy porzadek polityczny, po czym oglosic, wbrew oczywistosci, ze wszyscy empirysci, to znaczy wszyscy, ktorzy zadaja kontroli faktow nad teoriami, sa tym samym konserwatystami". Jest inaczej, "zwiazek historyczny miedzy pozytywizmem a tendencjami totalitarnymi w polityce jest dokladnym przeciwienstwem tego, co Marcuse usiluje wykazac...Pozytywisci i empirysci XX wieku, wlaczajac w szczegolnosci szkole analityczna i tak zwany empiryzm logiczny, nie tylko nie mieli nic wspolnego z tendencjami faszystowskimi, ale bez wyjatku i bez dwuznacznosci opowiadali sie przeciwko nim". W skrocie, Marcusemu szlo o to, by "oswiadczyc, ze pozytywizm glosi "kult faktow", e r g o  jest konserwatywny, e r g o  totalitarny". I na koniec, podsumowanie  strony historycznej i logicznej: "W sumie, krytyka pozytywizmu w calosci, a interpretacja  Hegla oraz Marksa w znacznej czesci sa u Marcuse'a zbiorem logicznych i  historycznych dowolnosci".

Tworca terminu "pozytywizm" byl August Comte (1798-1857), ojciec socjologii a takze kluczowa postac poczatkow nowoczesnego pozytywizmu. Znalazlo sie ono w tytule jego fundamentalnego, 6-tomowego dziela  "Course de Philosophie Positive" (1830-1842). Pozytywistom szlo o gromadzenie  wiedzy pozytywnej,  mocno ugruntowana w naukach empirycznych z naciskiem na nauki scisle. Miala ona byc efektem zdyscyplinowanego myslenia, ktorego rezultaty musialy byc weryfikowalne i falsyfikowalne. I wcale nie miala to byc  wiedza spetryfikowana. Wrecz odwrotnie, rozwijac sie miala wraz z postepami nauk empirycznych. Wydaje mi sie, ze najlepiej oddaja waznosc pozytywizmu slowa profesora filozofii Uniwersytetu Londynskiego, A.C. Graylinga zawarete w jego ksiazce pt. "Ideas that Matter. A Personal Guide for the 21st Century",(Idee, ktore sa wazne. Osobisty przewodnik do XXI wieku),Phoenix, London 2010, str. 388-389:

"Jest to postawa intelektualna wylaniajacej sie dojrzalosci ludzkosci, a przynajmniej obietnica jej dojrzenia  ktoregos dnia - miejmy nadzieje - wkrotce".

A Teoria Krytyczna? No coz, na usta cisna sie slowa szkockiego filozofa Davida Hume'a (zrobilem sobie zdjecie pod jego pomnikiem w Edynburgu), ktory okreslil nauke nie oparta na empirii  jako "sofistyke i iluzje". Wprawdzie jego "Enquiry Concerning Human Understanding" (1748) zostalo napisane kilka wiekow temu, jednak pasuje jak ulal, to jest zonglerka slowami tworzaca iluzje. [To moje :)]

Mowi sie, ze Teoria Krytyczna opanowala dzis uniwersytety na Zachodzie.  Jednak nie jest to takie proste. Z pewnoscia nauki polityczne i socjologie, przynajmniej dzis, trzeba spisac na straty.  Wielu nauczycieli akademickich nie jest uczonymi, tylko lewicowymi wojownikami szkolacymi  kadry dla Brygad Miedzynarodowych. Natomiast filozofii jeszcze nie udalo sie wziac pod but. Wyglada to tak, od kilkudziesieciu lat glownym podzialem filozofii i ludzi nia sie zajmujacych jest podzial na "filozofie kontynentalna" i "filozofie analityczna".  To ci drudzy ochrzcili tych pierwszych. W  latach 50-ych XX wieku filozofowie zorientowani pozytywistycznie (na czele z Gilbertem Ryle) chcieli odroznic sie od pozostalych nurtow filozofii dominujacymi w Europie Kontynentalnej, a przede wszystkim  od egzystencjalistow i fenomenologow. W Stanach Zjednoczonych podzial musial byc tak mocny i przewaga filozofii analitycznej tak wielka, ze  "kontynentalisci" zalozyli w 1962 r. wlasne stowarzyszenie filozoficzne, gdyz w American Philosophical Association  tworzyli zdecydowana mniejszosc.

Filozofia analityczna dominuje w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, w Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii (strefa anglojezyczna) oraz w Skandynawii, zas "kontynentalna", oczywiscie na kontynencie  europejskim, szczegolnie we Francji i w Niemczech. Podzial oczywiscie narusza logiczne zasady podzialu, gdyz z jednej strony mamy kryterium geograficzne, a z drugiej sposob uprawiania filozofii. Jest tez nieostry, bo "kontynentalnych" mamy w Ameryce Polnocnej, zas "analitycznych" na kontynencie europejskim. szczegolnie w Niemczech i we Francji. Tak sie kiedys utarlo i podzial trzyma sie mocno. Jedni nie czytaja ksiazek drugich, drudzy - pierwszych. A jezeli juz sie to zdarzy, to efekty tego nie sa ani ladne, ani przyjemne. "Kontynentalni" w USA  czujac sie alienowanymi na swoich wydzialach przenosili sie na wydzialy literatury. Trzeba powiedziec, ze tam bardziej pasowali. Czy uczeni zaczna ze soba rozmawiac, podzial moze kiedys ulec zalagodzeniu? Oczywiscie, ze tak, wystarczy by "kontynentalni" zaczeli pisac po ludzku.

Systemy szkolne w Anglii i w slad za nia, w Ameryce Polnocnej, w wieku XVIII  mialy orientacje empirycystyczna. Angielscy filozofowie nie mieli serca szczegolnie do G.Hegla. Preferowali klarownosc i rygor logiczny. 

Filozofie analityczna nazywa sie niekiedy wrecz logika symboliczna. Bardzo by sie zdziwil student filozofii z Polski, gdyby trafil do amerykanskiego czy kanadyjskiego uniwersytetu. Wsrod lektur znalazlby sporo ksiazek i artykulow, w ktorych autorzy staraja sie  przedstawic swoje poglady na jakis temat przy pomocy argumentacji  zapisanej w stopniu na ile sie da, symbolami logicznymi. Pewnie, ze nie jest to latwe i  troche nie pasuje do mentalnosci humanistow.  Trzeba jednak powiedziec, ze na studia filozoficzne o orientacji analitycznej zapisuje sie  sporo osob pragnacych studiowac prawo (na prawo i medycyne mozna starac sie po ukonczeniu dwoch lat innych studiow, bardziej ogolnych). Ucza sie w ten sposob rygorystycznej logicznie argumentacji. Bardzo sie to przydaje w sadach.

Z kolei filozofia kontynentalna, to calkiem inny swiat, bardziej kolorowy. Przypomniec wypada, ze Filozofia Pierwsza (metafizyka) od Arystotelesa to problemy "bytu jako takiego", "pierwszych przyczyn"  i "rzeczy, ktore sie nie zmieniaja" nie krepuja mysliciela. Tu sa wyraziste postaci, efektowne opowiesci, nawet poezji sie nie odrzuca. Wyobraznia i sztuka literacka jest tu jak znalazl.  To zupelnie inny styl. Czytanie ksiazek moze byc przyjemnoscia. Mozna, na przyklad, sobie poczytac dzielo pt. "Eros i cywilizacja". :) Sama tematyka dodaje  skrzydel. I to jak bardzo! Dzis wydzialy filozofii na kontynencie sa bardzo upolitycznione, a dokladniej, maja odchylenie silnie lewicowe. I nie idzie tu tylko o sfere myslenia, tylko praktyke, o zaangazowanie polityczne. Komu tam potrzebna sa rozwazania o Prawdzie?  Prawda czy Wierzenie jest jedna i nie wolno marnowac czasu na szukanie odpowiedzi.

Moze filozofia analityczna oprze sie barbarzyncom? Amerykanskie wydzialy filozofii na uniwersytetach to potega. W sumie zatrudniaja prawie 7 000 pracownikow na pelnych etatach i pol etatach. Ponad 500 instytucji naukowych w USA  oferuje kursy z filozofii.  

Sile filozofii analitycznej  pokazuja rowniez rankingi uniwersyteckie W  QS World University Rankings w dziedzinie filozofii  pierwsza piatke stanowia  uniwersytety amerykanskie wlacznie z New York University, ktory zwykle zajmuje pierwsze miejsce. W pierwszej dwudziestce jest ich 11. Do tego dochodzi 5 uniwersytetow angielskich, ktore tez sa orientacji analitycznej oraz University of Toronto (takze analityczni) i The Australian  National University (strefa anglojezyczna). Kontynentalne sa dwa uniwersytety niemieckie, Ludwig-Maximilians Universitat w Monachium na miejscu 10 i Humboldt-Universitat zu Berlin na pozycji 14. 

I dobrze, bowiem jak to ktos napisal, filozofia analityczna jest odporna na "nieprecyzyjne lub nonszalanckie dyskusje na szerokie tematy", czyli wypisz, wymaluj, na Teorie Krytyczna.