Oswiecenie w Rosji - II

Oswiecenie w Rosji trwalo mniej wiecej od polowy XVIII w. do polowy XIX w., czyli jeden wiek. Mozna do tego doliczyc jeszcze z kilkadziesiat lat okresu przgotowawczego, obejmujacego przynajmniej czasy panowania Piotra I Wielkiego .  Rosja, ktora weszla w czasy Oswiecenia byla krajem poteznym. Czesciowo zawdzieczala to licznym oficerom wojska przybylym z Polnocnej Europy i Niemiec. Zasluzeni otrzymywali majatki ziemskie i stawali sie czescia rosyjskiej szlachty zwanej "dworianstwem". Jako calosc ta kategoria ludzi odbiegala od dawnych, bardzo zwiazanych z tradycja bojarow. Stara kultura byla przez nich odrzucana, ale nie zastapilo jej coc tak mocnego i w Rosji zakorzenionego. Patyna kultury lacinskiej przyniesiona z Polski miala swoje znaczenie, ale bylo to za malo. Rosyjska klasa panujaca potrzebowala czegos wiecej. 

Rosyjska kultura w polowie XVIII w. byla pod wplywami niemieckimi i polskimi oraz dawnymi pochodzacymi z Bizancjum. Rosyjski arystokrata, czesciowo takze szlachcic, zwykle byl wielojezyczny; znal jezyk rosyjski, polski i niemiecki. Mozna bylo wiec przypuszczac, ze jezeli jakas  kultura zacznie w Rosji dominowac, to bedzie to jedna z trzech wymienionych.

No wiec wypada oglosic zwyciezce w tradycyjnym w Ameryce stylu: "And the winner is..." (I zwyciezca jest...). Tu jednak spotyka nas niespodzianka, bo to nie dawna kultrura rosyjska, nie polska i nie niemiecka mialy ksztaltowac tozsamosc warstw wyzszych w Rosji przez bardzo dlugi okres czasu. Nastapila dominacja kultury francuskiej, a w tamtym czasie byla ona oswieceniowa.

Musi to budzic zdziwienie, gdyz najlepsze szanse mialy wplywy niemieckie. Tego przynajmniej mozna byloby oczekiwac po wladcach Rosji, ktorzy w Niemczech byli urodzeni. Te niemieckosc na tronie a tym samym i na dworze, ktory w czasach monarchii spelnial duza role kulturotworcza, zapoczatkowal car/cesarz Iwan IV Antonowicz. Pierwotnie byl to Ksiaze Antoni Ulryk von Braunschweig-Wolfenbuttel, maz Anny Leopoldowny, ktora tez byla z urodzenia Niemka. Byla ona takze regentka Iwana VI. 

Jednak najwiecej mozna byloby sie spodziewac po wszechwladnej carycy Katarzyny II Wielkiej (1762-1796) z pochodzenia Niemki. Pochodzila ona z dynastii askanskiej. Jej ojcem byl Christian August von Anhalt-Zerbst, a matka Joanna Elzbieta von Holstein. A tuz przed Katarzyna II na tronie Rosji zasiadal Piotr III Fiodorowicz, ksiaze holsztynski Piotr Ulryk, ktorego ojcem byl  Ksiaze Karol Fryderyk von Holstein. 

Jezyk francuski bedacy oczywiscie nosnikiem kultury francuskiej, zaczal zdobywal popularnosc w Rosji juz za czasow Piotra I Wielkiego, czyli od poczatku XVIII w. Zainteresowany wiedza techniczna car sprowadzal do swego kraju ksiazki o charakterze technicznym. Czesc z nich byla w jezyku francuskim. Innym czynnikiem byl szacunek dla Francji zbudowany przez krola Ludwika XIV.  Kultura francuska na czele z Wersalem stawala sie wzorcem dla innych. Twierdzi sie, ze bylo to zjawisko pan-europejskie.

Wielki zwrot w kierunku kultury francuskiej nastapil za czasow carycy Elzbiety Piotrownej (1741-1762), corki Piotra I i Katarzyny. Byla ona frankofilka. Za jej czasow nastapila "rewolucja dyplomatyczna" wiazaca  sojuszem Rosje  z Francja. Za jej czasow powstal pierwszy uniwersytet, Akademie Sztuk i  pierwszy staly teatr.  Widocznym przejawem nowych czasow byla pierwsza fabryka porcelany, dzieki ktorej latwiej mogl sie rozwijac styl w sztuce nazywany rokoko. Oswieceniowa dzialalnosc carycy Elzbiety nabrala odcienia rokokowego.

Za czasow Elzbiety Piotrownej rozkwitla  Akademia Nauk. Uczeni w niej pracujacy opublikowali szereg prac geograficznych i etnograficznych otwierajacych rosyjskiej arystokracji okno na swiat. Jezyk francuski zaczynal byc obowiazkowy wsrod arystokracji. Stawal sie znakiem statusu spolecznego.   Na salonach obowiazywaly tance francuskie, sluchano muzyki francuskiej, na wzor francuski grano w karty. Pozniej, juz za czasow Katarzyny II bardzo modne bylo krzeslo zwane "wolterowskim". Jeszcze pozniej, poeta Puszkin z podziwem byl nazywany "Francuzem", gdyz swietnie operowal jezykiem francuskim.

Pewnie wielka zasluga carycy Elzbiety dla rosyjskiego Oswiecenia bylo sprowadzenie ubogiej niemieckiej  ksiezniczki Zofii Augusty von Anhalt-Zerbst i wydanie jej za maz za Ksiecia Piotra Fiodorowicza, nastepce tronu. Ta niezwykle inteligentna i pracowita kobieta, "Semiramida Polnocy" wprowadzila do Rosji zdobycze Oswiecenia. W jakim zakresie i z jakimi skutkami, to sie mialo pozniej okazac.

Glowne zrodlo: James H. Billington, "The Icon and the Ax. The Interpretive History of Russian Culture",Vintage Books, New York 1970.