Do Legionów z prawicy (1)

 

W 1907 roku krakowski zjazd Związku Młodzieży Polskiej „Zet” uchwalił zerwanie stosunków związku z Ligą Narodową, po opowiedzeniu się Romana Dmowskiego po stronie Rosji. Decyzja ta został zawieszona na rok czasu, jednak kolejny zjazd „Zetu” w 1908 roku ją potwierdził. Z Ligi wystąpił także Narodowy Związek Robotniczy.

 

W dniu 15 października przebywający w Krakowie działacze NZR w porozumieniu z „zetowcami” powołali Polski Związek Wojskowy. Inicjatorem jego powołania był Aleksander Mikuliński, członek Zarządu Głównego NZR. Wspomagali go Ludwik Skoczylas oraz Józefat Bohuszewicz, byli członkowie Ligi i redaktorzy „Myśli Wszechpolskiej”.

 

Pierwszym komendantem PZW został Jerzy Bujalski. Organizacja PZW wzorowana była na dwustopniowej strukturze ZMP „Zet”. Celem Związku było „przygotowanie i mobilizacja sił zbrojnych narodu dla walki o Niepodległość Ojczyzny, w szczególności zaś przygotowanie i wyćwiczenie korpusu oficerskiego do tejże walki”. Członkiem organizacji mógł zostać każdy Polak – niepodległościowiec o odpowiednich walorach moralnych, podporządkowujący się bez zastrzeżeń celem i zasadom organizacji. Nowych członków przyjmowano poprzez dwa tajne głosowania większością ¾ głosów.

 

Po paru miesiącach działalność PZW rozszerzono także na największe miasto Galicji – Lwów. Komendantem lwowskiego PZW – zdominowanego przez młodzież zarzewiacką - został Kazimierz Michalski, jego zastępcą Mieczysław Neugebauer, a skarbnikiem Henryk Bagiński. Szybki rozwój organizacji we Lwowie sprawił, iż jesienią 1909 roku siedzibę PZW przeniesiono do Lwowa. Komendantem Naczelnym został Mieczysław Neugebauer, a w skład sztabu weszli: Henryk Bagiński, Marian Januszajtis, a od wiosny 1910 roku także Kazimierz Kreiter. Na wiosnę 1910 roku lwowski PZW składał się z trzech kompanii, liczących w sumie ponad 200 członków.

 

Jesienią 1909 roku KN PZW za podstawowe zadanie organizacji uznała wykształcenie instruktorów – oficerów. Z uwagi na wysoki cenzus wykształcenia młodzieży akademickiej, program szkolenia ograniczono do dwóch lat. Pierwszy rok obejmował kurs szkoły żołnierskiej, którego celem było przygotowanie ogólne z podstawami wiedzy wojskowej. Uczestnicy kursu zostali zobowiązani do uczestnictwa trzy razy w tygodniu w ćwiczeniach gimnastycznych w „Sokole”. Poza tym odbywali zajęcia z musztry, wykłady z regulaminów, służby wewnętrznej, nauki strzelania i topografii. Program drugiego roku – szkoły instruktorskiej, obejmował regulamin służby wewnętrznej i polowej, pirotechnikę, geografię militarną, terenoznawstwo, musztrę i naukę o broni.

 

Oprócz związków z „Sokołem”, bliskie relacje utrzymywano z Drużynami Bartoszowymi, których wywodzili się m.in. : M. Neugebauer oraz M. Januszajtis. Natomiast w środowisku zarzewiackim panowała wyniesiona, jeszcze z czasów narodowo-demokratycznych niechęć do socjalistów, z którymi utożsamiano Związek Walki Czynnej. Dopiero w kwietniu 1911 roku doszło do zbliżenia stanowisk między obiema organizacjami, stwierdzono zgodność założeń i celów, przy opieraniu się ZWC na prądach rewolucyjnych, a organizacji zarzewiackiej jako formacji społecznie neutralnej i ogólnonarodowej.

 

Równocześnie przy Komendzie Naczelnej powołano Komisję Wychowania Fizycznego, która mała organizować zajęcia wychowania fizycznego skautingu dla uczniów szkół średnich. Komisja w porozumieniu z Organizacją Młodzieży Narodowej Szkół Średnich Przyszłość „Pet” utworzyła Oddziały Ćwiczebne. Powstawały one przy tajnej organizacji szkolnej i podlegały kierownikowi organizacji. Ich zadaniem było podniesienie poziomu wychowania fizycznego, wzbudzenie zamiłowania do ćwiczeń fizycznych wśród szerokich kręgów młodzieży.

 

W lipcu 1910 roku na zjeździe grunwaldzkim grup zarzewiackich w miejsce dotychczasowych struktur, powołano nową organizację Legię Niepodległości, której statut opracował Feliks Młynarski. Walkę o niepodległość Legia pragnęła oprzeć na własnych siłach narodu. Kształtowanie charakterów uczestników przyszłej walki miało nastąpić „drogą świadomego i planowego, zorganizowanego narażania członków organizacji na niebezpieczeństwo osobiste w stosunku do rządów zaborczych. Męstwo i hart ducha okazane w niebezpieczeństwie powinny być główną wymaganą kwalifikacją wprowadzenia jednostek do wyższych form życia konspiracyjnego”.

Najwyższą władzą organizacji była trzyosobowa Delegacja Naczelna, w której skład weszli: Feliks Młynarski jako przewodniczący oraz Marcin Zieliński i Jan Rzepecki.

 

W październiku 1910 roku rozwiązano Polski Związek Wojskowy, a na jego miejsce powołano nową, również tajną organizację – Armię Polską. Autorem jej statutu był Henryk Bagiński. Organizacja dążyła do odzyskania niepodległości Polski, na drodze walki zbrojnej. W tym celu AP zajęła się przygotowaniem kadry powszechnej armii polskiej niezależnej zarówno od ambicji i aspiracji politycznych, jak i samozwańczych haseł mobilizacyjnych. O bezpartyjności organizacji najlepiej świadczyło zdanie, iż „w razie walki o wyzwolenie narodu polskiego własne sumienie wskaże żołnierzom co czynić mają”.

 

Najwyższą instancją organizacją AP była Komenda Naczelna, złożona z Komendanta Naczelnego, sekretarza oraz komendantów okręgów. W skład pierwsza KN weszli: M. Neugebauer jako Komendant Naczelny, H. Bagiński – komendant okręgu lwowskiego, Juliusz Ulrych – komendant okręgu krakowskiego oraz M. Januszajtis i K. Biskupski.

 

Latem 1911 roku – na wzór ZWC i Związku Strzeleckiego – rozpoczęto zakładanie legalnych Polskich Drużyn Strzeleckich. Statut organizacyjny PDS opracował Bagiński, a podanie do Namiestnictwa we Lwowie asygnowali sympatyzujący z działalnością zarzewiacką profesorowie Uniwersytetu – Eugeniusz Romer i Marian Raciborski. Naczelną władzą PDS stanowiły: Wydział Związkowy, Komisja Rewizyjna oraz Walny Zjazd. Prezesem pierwszego Wydziału Związkowego został Eugeniusz Romer, wiceprezesem Stefan Komornicki, a sekretarzem Jan Dąbski. Komendantem Naczelnym został Henryk Bagiński, łącząc w swoim ręku również dowództwo nad Armią Polską.

 

Drużyny Strzeleckie przystąpiły w 1912 roku do Polskiego Skarbu Wojskowego, którego zadaniem były zbieranie funduszy na rozwój polskiego ruchu wojskowego.  Ten akces wywołał gorący spór w środowisku drużyniackim. Przeciwnicy zacieśniania kontaktów z ZWC, m.in. Bagiński, Kożuchowski i Bauer, wykazywali różnice między organizacjami – przede wszystkim „socjalistyczny” charakter Związków Strzeleckich i ich podległość PPS. Najważniejszą rolę ogrywała jednak ambicja młodych zarzewiaków i obawa przed ich zdominowaniem przez Piłsudskiego i Związki Strzeleckie. Zwolennicy współpracy, wśród których główną rolę odgrywał Feliks Młynarski, zdołali jednak przeforsować swoje stanowisko i Konferencja Naczelna AP upoważniła Komendę Naczelną „do jak najdalej idącej współpracy i do usiłowania utworzenia wspólnego towarzystwa, mającego na celu ujednostajnienie pracy”.

 

Jednocześnie Komendant Naczelny AP Henryk Bagiński po złożeniu sprawozdania z działalności organizacji w roku 1911/1912 zrezygnował ze stanowiska, formalnie ze względu na zaległości w studiach na Politechnice Lwowskiej. W skład nowej Komendy Naczelnej weszli: Marian Januszajtis – Komendant Naczelny, Mieczysław Neugebauer – zastępca oraz Franciszek Bauer.

 

Polskie Drużyny Strzeleckie weszły także Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, traktowanej jako polityczny organ zwierzchni organizacji militarnych, który w razie wybuchu wojny europejskiej wyłoni rząd narodowy. Powierzenie Józefowi Piłsudskiemu funkcji komendanta sił wojskowych nie spotkało się ze sprzeciwem ze strony Komendy Naczelnej PDS. Jednak wśród szeregowych drużyniaków nadal istniał opór w stosunku do Piłsudskiemu. Wśród 50 żołnierzy 1 kompanii akademickiej we Lwowie, zaledwie 3 złożyło przysięgę na nowy status. W Krakowie te proporcje były zupełnie odwrotne.

 

Na wiosnę 1913 roku w związku z zakończeniem okresu napięcia wojennego w Europie i odsunięciem terminu wybuchu wojny, spór o rolę Piłsudskiego wybuchł z nową siłą, mimo likwidacji Komendy Głównej i powołania w jej miejsce Wydziału Wojskowego, złożonego z 3 przedstawicieli Drużyn i 3 Związków Strzeleckich.

 

W maju 1914 roku doszło do rozłamu w KSNN, w wyniku którego organizację opuścił Narodowy Związek Robotniczy, Narodowy Związek Chłopski oraz Związek Niepodległości. Równocześnie w wyniku sporu na tle podziału pieniędzy z Polskiego Skarbu Wojskowego, z KSNN wycofali się przedstawiciele Polskich Drużyn Strzeleckich. W wydanym w maju 1914 okólniku M. Januszajtis, KSNN określał jako zgrupowanie polityczne, „które ani dostatecznej powagi, ani warunków szerszego rozwoju nie posiada i nie daje gwarancji nie nadużywania swej firmy dla celów tylko pewnych partii”.

 

Wystąpienie z Komisji wywołało niezadowolenie w krakowskim okręgu PDS, które widziało potrzebę porozumienia z grupą Piłsudskiego, niezależnie od ambicji Młynarskiego i Januszajtisa. Głównym przeciwnikiem rozłamu był Juliusz Ulrych, który zerwanie z Komisją uznał za nieszczęście i klęskę. Pesymistycznie oceniał też perspektywy dalszego rozwoju Drużyn pozbawionych zaplecza politycznego i finansowego.

We lwowskim okręgu PDS zacieśniono natomiast kontakty z Sokołem i Drużynami Bartoszowymi.

Tak więc w przededniu wybuchu wojny światowej, Polskie Drużyny Strzeleckie rozdarte były przez dwie tendencje – połączenia z Piłsudskim i Związkami Strzeleckimi oraz dołączenia do obozu narodowego.

 

Cdn.