SZCZURY (Aleksander Ścios )

"Przez blisko pół wieku, do końca XVII stulecia, w Wicekrólestwie Neapolu panoszyły się demoralizacja, korupcja, pogarda dla praw Boskich i ludzkich, niechęć do pracy, obojętność, apatia, atrofia oporu przeciw obcemu panowaniu. Dżuma zabiła w ocalałych, w ich dzieciach, wnukach i prawnukach smak, wartość i godność życia zrzeszonego, ze wszystkimi jego blaskami i nędzami." – napisał Gustaw Herling-Grudziński w epilogu „Dżumy w Neapolu”.

Jeśli literatura ma nam pomóc w zrozumieniu rzeczywistości, nie istnieje passus bardziej celny dla opisania stanu do jakiego doszliśmy po 20 latach „wolnej od komunizmu” Polski. W swoim opowiadaniu Herling-Grudziński nawiązywał metaforycznie do stanu wojennego. „Jestem pewien – mówił po latach – że skutki dżumy stanu wojennego trwają nadal, a ja dla celów literackich przedłużyłem je w tym opowiadaniu na pokolenia, aż do prawnuków. (...) Bo stan wojenny dla życia społecznego był procesem strasznym i jeszcze długo  będziemy się z niego w Polsce otrząsać. Stan wojenny był po prostu ponownym procesem intensywnej sowietyzacji...”

Nawet państwo, którego namiastkę nam stworzyli przypomina przeklęty Oran – miasto zadowolone z gnuśnej doczesności, „pozbawione ptaków, drzew i ogrodów” – tego wszystkiego, co mogłoby zburzyć bezmyślność oranowskich obywateli i wzbudzić w nich niebezpieczne pragnienia.  Oni sami nie dostrzegają tego braku, zaprzęgnięci w hermetyczną codzienność, zaślepieni wrzaskiem mediów i poddani własnym słabościom, rzuconym niczym ochłap - namiastka  wolności.  Nawet tragiczne zdarzenie, na skalę 1000 letniej historii nie zdołało wyrwać ich ze ślepoty i marazmu. Jak w Oranie – utracili poczucie wspólnoty i zdolność dokonywania wyborów, pozwalając, by zatryumfował cyniczny głos miernot bełkoczących o "wykorzystywaniu tragedii smoleńskiej".

Należało im odpowiedzieć - tak, tę tragedię trzeba koniecznie wykorzystać, trzeba ją wydobyć - by Polacy zrozumieli do czego prowadzi nienawiść, przyjęta jako program polityczny; czym kończą się spory sterowane przez "trzeci element" wrogiego mocarstwa, jaką cenę trzeba zapłacić w obronie pamięci. Ci w Smoleńsku zginęli po to, byśmy potrafili "wykorzystać" ich ofiarę.

Czyż szczury roznoszące dżumę nie wiedziały, że "jeśli epidemia się rozszerzy, swobodniejsze staną się również obyczaje. Ujrzymy mediolańskie saturnalia na skraju grobów" i to, co powinno przerazić stanie się obrazem powszednim? Dlatego zobaczyliśmy zgraję naigrywającą się z krzyża i usłyszeliśmy o zmarłych słowa, jakich nie wypowiadano dotąd w Polsce. Zło nienazwane i nie napiętnowane stało się częścią „normalnego” życia i niczyjej uwagi nie zaprzątają „umierający w ukryciu”. Nie są tematem dla mediów, „bowiem szczury umierają na ulicy, a ludzie w domu”.

Jeśli ktoś sądzi, że przywołuję ten literacki obraz, by raz jeszcze opisać rzeczy dla wielu oczywiste lub epatować retoryką „Dżumy”  – jest w błędzie. Użyłem go, ponieważ zawiera w sobie nie tylko narrację odpowiadającą naszej rzeczywistości, ale przede wszystkim objawia środek na pokonanie niszczącej patologii. Środek uniwersalny. Jeśli kogoś to dziwi niech pamięta, że sam Camus, umieścił na początku swojej książki motto autorstwa Daniela Defoe: "Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje”.

Wiedza o dżumie  nie pozostawia złudzeń.

Musimy wiedzieć, że będzie zabierała kolejne ofiary, a to, czego jesteśmy świadkami może być zaledwie początkiem epidemii. „Wszystko, co człowiek może wygrać w grze dżumy i życia, to wiedza i pamięć” – mówi jeden z bohaterów Camusa. Niewiele, gdy odnosi się do jednostek. Wszystko – jeśli dotyczy narodu.

Wierzyliśmy przecież, że w historii jest coś więcej niż tylko fakty i statystyka. Wierzyliśmy, że istnieją postawy nie tylko społeczeństwa, ale i narodów, których nie można przewidzieć, które nie tylko zależą od konkretnych czynników gospodarczych i społecznych, ale od rzeczy trudnych do uchwycenia, tajemniczych, nieprzewidywalnych.

Sprawa tragedii smoleńskiej, wiedza o jej przebiegu i przyczynach, ale też pamięć o ofiarach to obrona przed dżumą. Tak konieczna, jak serum podawane mieszkańcom Oranu.

 „Ta myśl może się wydać śmieszna, ale jedyny sposób walki z dżumą to uczciwość.” – mówi inny z bohaterów. I zapewne jest śmieszna, gdy widzimy jak żyją nieliczni uczciwi, „nieprzystosowani” do polskiej codzienności, zepchnięci na jej margines.

Ale to oni są wolni od zarazy, skoro dżuma atakuje egoizmem, obojętnością, ślepotą wobec potrzeb innych ludzi. Atakuje tych, którym dobro miesza się ze złem, „uduszonych siłą bezkształtu”, któremu nie potrafią się przeciwstawić ani go odrzucić.