W dolinie Żylicy....

Łącznie w latach 1983-85 zinwentaryzowaliśmy urbanistycznie 24 osiedla/osady, w tym 106 zagród oraz 623 obiekty (!). Szczegółową inwentaryzacją architektoniczną objęto 95 obiektów, w tym zarówno budynki mieszkalne, jak i przemysłowe oraz gospodarcze.

Materiał badawczy w postaci 556 jednostek archiwalnych (plansz graficznych), zgrupowanych w 26 teczkach tematycznych, został przekazany do Archiwum Państwowego w Katowicach, Oddział w Bielsku-Białej. W książce jest kilkadziesiat ilustracji opracowanych przeze mnie na podstawie rysunków inwentaryzacyjnych plus mapy i szczegółowy spis całego zasobu.

Na obrazku powyżej chata z najstarszego, zachowanego w owym czasie osiedla w Rybarzowicach, a poniżej  kawałek tekstu:

---------------------------------------------------------------------------------------

OSIEDLE WIEJSKIE

1. Definicja

Rozdział jest poświęcony szkicowej charakterystyce typów osiedli występujących w rejonie badań. Definicję osiedla przyjęto za Piaścikiem[1]i Ciołkiem[2], przyjmuje się, że jest to zespół zabudowań co najmniej dwóch osadników prowadzących samodzielne gospodarstwa.

2. Wpływ czynników naturalnych.

Zasadniczy wpływ na kształt osad w terenie górskim mają:

- rzeźba terenu,

- dostęp do wody,

- nasłonecznienie i ochrona przed wiatrem[3].

A. Rzeźba terenu.
Ukształtowanie doliny sprawiło, iż mamy do czynienia z dwoma charakterystycznymi typami osiedli:

1. osiedla zwarte wzdłuż biegu rzeki (dno doliny),

2. osiedla rozproszone w wyższych partiach gór.

B. Dostęp do wody.

Wsie zdradzają ogólna i powszechną tendencję, aby wśród miejsc, które mają do wyboru, osiedlić się na najniższym położonym powyżej mokradeł względnie obszarów zagrożonych powodzią[4].

Cytowane zdanie znajduje potwierdzenie w pierwotnym kształcie Szczyrku, Buczkowic i Rybarzowic. Żylica jest rzeka górską, o dużych wahaniach poziomu wód, zatem osiedla na dnie doliny tworzą nawsie poza pasem wylewowym. Z kolei obfitość źródeł i strumieni uniezależnia osadnictwo na stokach gór od przebiegu rzeki, natomiast doliny większych potoków są naturalnymi szlakami komunikacji i penetracji terenu, stąd część osiedli jest lokowana w pobliżu dopływów Żylicy. Charakterystyczny przykład stanowi osadnictwo wzdłuż potoku Biła (Biała), ciek wodny staje się nicią wiążącą najstarsze osiedle górskie na stokach Magury z centrum wsi (kościół), stymulując rozwój wsi wzdłuż swego biegu.

C. Nasłonecznienie.
Ten czynnik ma znaczenie zwłaszcza w osiedlach górskich, zbocza nasłonecznione są zasiedlane wcześniej niż północne[5]. W kilku przypadkach, kiedy ukształtowanie terenu narzucało sposób sytuowania budynku, powstały chałupy wąskofrontowe, bardzo rzadkie i nietypowe dla rejonu Beskidu Śląskiego[6].

3. Typy osiedli wiejskich w dolinie Żylicy
Wspomniana już wcześniej poziomica 500 m npm, biegnąca w przybliżeniu równolegle do dna doliny, wzdłuż stoków Magury i Skalitego, wyznacza umowną granicę dla dwóch charakterystycznych typów osiedli/osad:

A. Osady samotnicze i rozproszone, sytuowane powyżej 500 m npm.
Powstały pierwotnie prawdopodobnie w okresie drugiej kolonizacji, w sposób naturalny, poprzez trzebienie lasu. Charakteryzują się  rozproszoną zabudową, gospodarka hodowlana (szałaśnictwo) lub rolniczo-hodowlana. Te najwyżej położone to często osady samotnicze lub tworzące zespoły luźno rozrzuconych zagród, pozostających w znacznym oddaleniu od siebie, bez wykształconych wspólnych szlaków komunikacyjnych.

W niższych partiach doliny zagrody skupiają się, tworząc zespoły bardziej zwarte. Powstają fragmenty wsi przydrożnej lub wielodrożnej (przysiółki). Nazwy przysiółków często pochodzą od imion własnych lub przydomków pierwszych osadników (Więzikula, Kazimierula, Migdały itp.). Występujące typy rozplanowania siedlisk są w dużym stopniu uzależnione od konfiguracji terenu i występujących warunków naturalnych. Wyraźnie zaznacza się wpływ osadnictwa wołoskiego[7].

B. Gospodarka łanowa
Wieś łańcuchowa to typ wsi charakterystyczny dla rejonu podgórskiego, zwłaszcza w Beskidzie Zachodnim[8]. Niewątpliwie to tego typu zaliczyć można wsie położone w niższej partii doliny Żylicy, czyli Buczkowice i Rybarzowice. 
Prostopadle do drogi głównej odchodzą pasy gruntów, podzielone polnymi drogami. Zabudowa siedlisk (nawsie) skupia się na gruntach przy drodze lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Sama droga jest prowadzona dnem doliny, wzdłuż rzeki, od strony północno–zachodniej, pola uprawne znajdują się na łagodnych stokach południowo-wschodnich. W późniejszym okresie,  w wielu fragmentach miejscowości,  następuje zdwojenie drogi i zagospodarowanie pól na drugim brzegu rzeki.

Początki osadnictwa to trzebienie lasów (gospodarka żarowa, wycinanie „zakrzosów”), w późniejszym okresie następuje planowy rozwój miejscowości pod kierunkiem zasadźców. Tartaki na pograniczu Buczkowic i Rybarzowic wskazują na sposób pozyskiwania gruntów ornych w tych miejscowościach. Planowe zakładanie wsi potwierdzają również najstarsze, murowane budynki mieszkalne, mające zdecydowanie inny charakter niż pozostała zabudowa drewniana. Zidentyfikowano dwa takie siedliska, po jednym w każdej wsi. 
Osady poniżej umownej granicy, która stanowi poziomica 500 m npm, są wcześniejsze od samotniczych w  wyższych partiach doliny. Fakt ten znajduje potwierdzenie w klasyfikacji typów planów wsi wg Zaborskiego[9]. Mapa występowania typów wsi na terenie Polski na początku XIX w. wskazuje na charakterystyczną dla Beskidu Zachodniego łańcuchówkę, natomiast na początku XX w. stwierdza już Zaborski istnienie dużej ilości osiedli samotniczych.

C. Inne
Na początku XX w. rozpoczyna się także rozwój budownictwa mieszkalnego o innym niż dotychczas charakterze, niezwiązanego bezpośrednio (lub nie całkowicie)  z gospodarką wiejską. Pierwszy typ, którego pozostałości napotykamy w Buczkowicach i Szczyrku, to drewniane budynki wielorodzinne, przeznaczone dla mieszkańców nie związanych z pracą na roli. Powstały raczej jako mieszkania do wynajęcia dla osób zatrudnionych poza rolnictwem. Typ drugi to budownictwo powstające pod wpływem wzrostu zapotrzebowania na usługi dla rozwijającej się turystyki, charakterystyczne dla Szczyrku, który staje się w owym czasie popularną miejscowością wypoczynkową. Już pod koniec XIX w., w rejonie ujścia Biłej do Żylicy, powstaje pierwszy zespół dużych, drewnianych pensjonatów („Maria” I, II, II – 1890 rok). Zmienia się także charakter zabudowy, w miejscu typowych zagród wiejskich powstają budynki przystosowane dla potrzeb letników. Wkrótce ten rodzaj budownictwa zmieni zupełnie pierwotny charakter osad w dolinie górnego odcinka Żylicy[10].