Szkola Frankfurcka - XXXVI

Tworcy Szkoly Frankfurckiej mieli  kilka powodow, dla ktorych zdecydowali sie na wlaczenie psychoanalizy do swoich rozwazan. Martin Jay w czwartym eseju w swojej ksiazce skladajacej sie z jedenatu esejow zatytulowanej: "Splinters in Your Eye: Frankfurt School Provocations" (2020) zidentyfikowal cztery motywy "malzenstwa" Marksa i Freuda dokonanego przez myslicieli Szkoly Frankfurckiej. Pierwszym z nich bylo pragnienie dania odpowiedzi na pytanie dlaczego ortodoksyjny marksizm zawiodl w wyjasnieniu/przewidywaniu niepowodzenia rewolucji po zakonczeniu I wojny swiatowej. Duze niezadowolenie wsrod mas bylo, ale nie doprowadzilo do wybuchu rewolucji. Drugim powodem byla niezdolnosc marksizmu do przewidzenia powstania faszyzmu. Faktem jest, ze czlonkowie Szkoly Frankfurckiej po zaadoptowaniu psychoanalizy uzyli jej kategorii do wyjasnienia, jak mogloby sie wydawac, irracjonalnego zachowania robotnikow oraz fenomenu faszyzmu, tez irracjonalnego.

Inteligentni mysliciele Szkoly byli na dobrym tropie juz po nieudanej rewolucji w Niemczech a jeszcze przed powstaniem faszymu. Otoz, odrzucali oni mechanicyzm w wyjasnianiu roznych zjawisk przy pomocy czynnikow ekonomicznych. Jezeli mialyby one decydujaca, wrecz jedyna, determinanta, to niepotrzebni byliby rewolucjonisci do przemiany kapitalizmu w socjalizm. Rozwoj spoleczny dokonalby tego samoczynnie. Mogliby to wyczytac chocby w liscie Engelsa do Starkenburga, w ktorym zaprzecza on istnieniu "automatycznego efektu" sytuacji ekonomicznej na inne dziedziny zycia spolecznego.

W ten to sposob przed oczyma uczonych pojawil sie kluczowy problem stosunku bazy do nadbudowy. Karol Marks tak to okreslil w przedmowie do swego "Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej":

"W spolecznym wytwarzaniu swego zycia ludzie wchodza w okreslone, konieczne, niezalezne od ich woli stosunki - w stosunki produkcji, ktore odpowiadaja okreslonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sil wytworczych. Caloksztalt tych stosunkow produkcji tworzy ekonomiczna strukture spoleczenstwa, realna podstawe, na ktorej wznosi sie nadbudowa prawna i polityczna, i ktorej odpowiadaja okreslone formy swiadomosci spolecznej. Sposob produkcji zycia materialnego uwarunkowuje spoleczny, polityczny i duchowy proces zycia w ogolnosci. Nie swiadomosc ludzi okresla ich byt, lecz, przeciwnie, byt spoleczny ludzi okresla ich swiadomosc".

Dyskusja o zawartosci nadbudowy do dzis nie jest zakonczona i samo to pojecie do dzis  jest w marksizmie problematyczne, a co dopiero mowic o stanie wiedzy na ten temat w latach 1920-ych. Mozna wyliczyc z grubsza czesci skladowe nadbudowy. Jest to ogol nieekonomicznych instytucji, dzialan i form swiadomosci spolecznej wystepujacych w danym spoleczenstwie. Musi wiec byc panstwo z jego organami i struktury wladzy politycznej. Takze kultura z literatura i sztuka, instytucje wychowania i nauczania oraz prawo, moralnosc i ideologia. Niby zrozumiale, ale gdy ktos zaczyna dokonywac szczegolowych analiz, to moze mu wyjsc, jak J.Stalinowi, ze jezyk nie nalezy do nadbudowy czy Louisowi Althusserowi, ze nauka nie jest czescia nadbudowy.

Idzmy dalej, nawet i bez marksizmu wzajemne oddzialywanie zjawisk skladajacych sie na baze  na zjawiska nazwane w marksizmie nadbudowa nie jest czyms odkrywczym. Mozna nawet rzec, ze to banal. W czym wiec rzecz? Otoz idzie o trafny dobor kategorii poznawczych, dzieki ktorym daloby sie szczegolowo opisac i wyjasnic wzajemne oddzialywanie bazy i nadbudowy. Uczeni ze Szkoly Frankfurckiej musili dokonac wyboru. A jak sie to stalo bedzie wyjasnione w nastepnej czesci tego cyklu.