27 grudnia 1939 r.,
w Wawrze pod Warszawą Niemcy rozstrzelali 106 mężczyzn wyciągniętych
z mieszkań w trakcie nocnej obławy. W piątek, w 80. rocznicę Zbrodni
Wawerskiej, jak nazwano to wydarzenie, w Wawrze zostanie odsłonięta
tablica upamiętniająca jej ofiary, odbędzie się też otwarcie
wystawy historycznej.

„Nigdy
więcej wojny!” - pod takim hasłem odbędą się w całej dzielnicy Wawer
uroczyste obchody upamiętniające 80. rocznicę Zbrodni Wawerskiej,
organizowane m.in. przez Urząd Dzielnicy Wawer, Muzeum Niepodległości
oraz Fundację na rzecz Wielkich Historii. W nocy z 26 na 27 grudnia 1939
r. Niemcy dokonali egzekucji 106 osób cywilnych Wawra i Anina. Zbrodnia
ta uznawana jest za pierwszą masową egzekucję ludności cywilnej
na terenie okupowanej Polski w czasie II Wojny Światowej.

Wydarzenia
rocznicowe odbędą się 27 i 29 grudnia w Kościele Matki Bożej Królowej
Polski przy ul. Rzeźbiarskiej 46, gdzie odbędzie się uroczysta Msza św.
i odsłonięta zostanie pamiątkowa tablica upamiętniająca zamordowanych.
Oficjalne uroczystości planowane są na miejscu straceń przy ul.
27 grudnia. W historycznym budynku Murowanki (pierwszej szkoły w Wawrze)
przy ul. Płowieckiej, Fundacja na rzecz Wielkich Historii we współpracy
z Muzeum Niepodległości oraz Urzędem Dzielnicy Wawer otworzą wystawę
„WAWER 27.XII.39”, upamiętniającą wydarzenia sprzed 80 lat. Podczas
wystawy prezentowane będą po raz pierwszy nagrania relacji świadków
wydarzeń z nocy z 26 na 27 grudnia 1939 roku. Wydarzenia rocznicowe
organizują także Wawerskie Centrum Kultury i wawerska
Biblioteka Publiczna.

26 grudnia 1939 r. Marian Prasuła
i Stanisław Dąbek, dwaj przestępcy zbiegli w czasie działań wojennych
z więzienia świętokrzyskiego, dokonali w Otwocku napadu zbrojnego
na policjanta, w wyniku którego został on ranny. Obaj bandyci uciekli
w kierunku Wawra. Tego samego dnia wieczorem w wawerskiej restauracji
Prasuła i Dąbek strzelali do dwóch niemieckich podoficerów, biorących
udział wspólnie z polskim policjantem w ich poszukiwaniach. Jeden z nich
zginął na miejscu, drugi zmarł w drodze do szpitala. Jak podaje Jan
Bijata, autor książki „Wawer”, kilkanaście minut po strzelaninie
na miejsce zdarzenia przybyli niemieccy żołnierze ze stacjonującego
w Wawrze 538. batalionu budowlanego, z którego pochodzili obaj zabici.
W czasie okrążania lokalu Niemcy prowadzili ostrzał, powodując śmierć
przypadkowych przechodniów.

Około 21.30 meldunek o zastrzeleniu
niemieckich podoficerów dotarł do 31 pułku policji porządkowej
stacjonującego w Warszawie (Polizei-Regiment Warschau). Zawierał
on dokładne informacje na temat przebiegu zdarzeń i dane sprawców
zabójstwa. Na rozkaz ppłk. Maxa Daume - zastępcy dowódcy 31 pułku -
do Wawra i sąsiedniego Anina wysłano natychmiast 2 i 3 kompanię
VI batalionu policyjnego pod dowództwem majora Friedricha Wilhelma
Wenzla, z zadaniem przeprowadzenia specjalnej akcji pacyfikacyjnej.

Około
godz. 23.00 Niemcy rozpoczęli akcję. Jeden z ocalałych, mjr Bronisław
Janikowski, składając w 1945 r. zeznania przed sędzią
śledczym, wspominał:

Około północy obudziło mnie
walenie w drzwi. Usłyszałem krzyk po niemiecku, więc wstałem
i otworzyłem drzwi. Wpadło kilku żołnierzy, splądrowali dom i zabrali
mnie do komendy placu. Na ulicy przed komendą stało już kilkadziesiąt
osób w trzech szeregach. Noc była jasna. Pełnia księżyca. Mróz koło
20 st. Co pewien czas brano po kilka osób do domu na przesłuchanie. Szło
to bardzo szybko. Po obydwu stronach schodków prowadzących do domu
stali żołnierze. Każdy wychodzący z przesłuchania był kopniakiem
wyrzucany na schodki, a stojący obok żołnierze bili go kolbami, kopali.
Na podwórzu, z boku, a nie razem z nami, stał jakiś człowiek bez czapki
i bez butów. Ktoś powiedział mi, że to właściciel kawiarni. (J.
Bijata „Wawer”)

Około godz. 5 rano „sąd” doraźny
działający pod przewodnictwem mjra Wenzla i w obecności ppłk. Daume
zakończył „proces”, skazując na śmierć 114 mężczyzn. Żaden z nich nie
miał prawa do obrony. Ograniczono się jedynie do spisania ich danych
personalnych. Stanisław Piegat, cudem ocalały z egzekucji, tak opisywał
moment ogłoszenia wyroku:

Wyszedł major
i podoficer. Major po niemiecku, a oficer po polsku powiedzieli,
że za zabicie dwóch żołnierzy niemieckich jesteśmy wszyscy skazani
na śmierć. (J. Bijata „Wawer”)

Jeszcze przed
ogłoszeniem wyroku Niemcy powiesili na drzwiach restauracji jej
właściciela - Antoniego Bartoszka. Egzekucja skazanych rozpoczęła się
około godz. 6 rano w Wawrze pomiędzy ulicami Błękitną a Spiżową.
Stanisław Piegat wspominał:

Wprowadzili nas na nie
zabudowany plac, na którym obecnie jest krzyż. Tam ustawiono nas
w szeregu, kazano zdjąć kapelusze i uklęknąć. (…) Na dworze było jeszcze
ciemno. Oświetlono nas reflektorami samochodowymi. Gdy w pewnym
momencie posłyszałem strzały z karabinu maszynowego i zobaczyłem, że mój
sąsiad, Wieszczyk, pada naprzód, upadłem i ja twarzą na ziemię.
Posłyszałem z obu stron rzężenie. Po chwili zorientowałem się wciągając
powietrze głębiej, że nic mnie nie boli. Nie ruszyłem się jednak
i leżałem dalej spokojnie. Po chwili usłyszałem, że ktoś idzie,
i usłyszałem pojedyncze strzały. Zorientowałem się, że ktoś idzie
i dobija strzałami rannych. (…) Nadmieniam, że w tym momencie, kiedy nas
wprowadzono na ten plac, to już była sprowadzona następna dziesiątka
i ona także uklękła niedaleko od nas. Słyszałem, że następnie strzelano
z karabinu maszynowego do nich. I my, i oni - klęczeliśmy twarzą
zwróceni w kierunku Zastowa. Co kilka minut słyszałem serie z karabinu
maszynowego, pomiędzy zaś seriami pojedyncze strzały. Tak trwało chyba
ze dwie godziny. (J. Bijata „Wawer”)

W sumie czasie
obławy przeprowadzonej na terenie Wawra i Anina Niemcy wyprowadzili
z domów około 120 mężczyzn w wieku od 16 do 70 lat. Byli wśród nich,
poza stałymi mieszkańcami obu miejscowości, także goście spędzający
u rodziny czy przyjaciół święta Bożego Narodzenia. Oprócz Stanisława
Piegata egzekucję przeżyło jeszcze sześciu innych mężczyzn, którzy
zostali ranni, ale których Niemcy nie dobili. Jednemu ze skazanych udało
się uciec w drodze na miejsce egzekucji.

To, że władze
niemieckie miały całkowitą świadomość tego, że w Wawrze rozstrzelano
niewinnych ludzi, potwierdza m.in. sprawozdanie naczelnego dowódcy wojsk
niemieckich na Wschodzie gen. Johannesa Blaskowitza z lutego 1940 r.
Stwierdzał on w nim m.in.:

VI batalion policji,
wysłany przez administrację na wiadomość o morderstwie, kazał powiesić
właściciela szynku przed jego lokalem, gdzie miało miejsce morderstwo
oraz rozstrzelać 114 Polaków z willowej kolonii Anin, którzy ze zbrodnią
nie mieli nic wspólnego. (…) To rozstrzelanie wzburzyło bardzo Polaków,
ponieważ morderstwo nie miało żadnego związku z ludnością, była
to zbrodnia dokonana z motywów wyłącznie kryminalnych. Poza tym ludność
wskazała sama tych zbrodniarzy batalionowi budowlanemu 538, usiłowała
więc pomóc przy ich ujęciu. (J. Bijata „Wawer”).

Jak
podaje Władysław Bartoszewski w książce „Warszawski pierścień śmierci
1939-1944” ciała zamordowanych początkowo pochowano na prowizorycznym
cmentarzu w ogólnych grobach. Po ekshumacji przeprowadzonej w czerwcu
1940 r. 76 zwłok pochowano na nowym cmentarzu na Glinkach w Wawrze,
część przewieziono do Warszawy do grobów rodzinnych, a zwłoki 11 Żydów
do Warszawy zabrało Towarzystwo „Wieczność”.

W reakcji
na „Zbrodnię Wawerską” polskie podziemie utworzyło konspiracyjną
młodzieżową Organizację Małego sabotażu ”Wawer”, związanej z organizacją
harcerską Szare Szeregi, która liczyła 500 członków i wykonała w latach
1940-1945 około 170 akcji przeciwko okupacyjnym siłom niemieckim.
Najważniejsi sprawcy zbrodni dokonanej w Wawrze stanęli po wojnie przed
sądem. Obaj zostali skazani na karę śmierci: Max Daume przez Najwyższy
Trybunał Narodowy w Warszawie w 1947 r., a Friedrich Wilhelm Wenzl przez
Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy w 1951 roku.

aw/PAP