Już w 1946 roku Wojciech Żukrowski w opowiadaniu „Lotna”, zamieszczonym z zbiorze „Z kraju milczenia” sygnalizował chaos we wrześniowych działaniach militarnych, braki w uzbrojeniu i błędy w dowodzeniu. W wydanej w 1952 r. pierwszej powieści o Wrześniu – „Dni klęski”, Żukrowski przedstawił krytyczne rozliczenie kampanii wrześniowej, walki polskich żołnierzy ujmując jako dezorganizację i moralne rozprężenie, ostrze krytyki kierując w stronę państwa polskiego, które winne było klęski i desperackim czynom żołnierskim, gdzie odwaga bliska była szaleństwu.

W jeszcze ostrzejszym tonie  podszedł do kampanii wrześniowej Jerzy Putrament, w wydanej w tym samym roku powieści „Wrzesień”. Zdaniem komunistycznego ideologa Wrzesień był ostatnim akordem skompromitowanego państwa, agonią jego struktur i ustroju. Nawet na drobnych odcinkach frontu na działania operacyjne rzutowała nieudolność sztabu generalnego i Naczelnego Wodza. „Niewiele zyskał tu wrześniowy żołnierz” – pisał Stanisław Rogala w wydanej w 1981 roku ksiązce „Echa września 1939 w polskiej prozie literackiej w latach 1945-1969”[1]. Obraz polskiej piechoty rozjechanej przez niemieckie czołgi ilustrował w powieści Putramenta „niewydolność militarną polskiego wojska, olbrzymią dysproporcję sił technicznych obydwu armii”. Odmalowując ogólny obraz klęsk na każdym odcinku frontu, Putrament dowodził kompromitacji koncepcji Piłsudskiego, który w przewidywaniu wojny na wschodzie, wierzył przede wszystkim w tradycyjną piechotę i kawalerię. „W relacji Putramenta z bitew wrześniowych – pisze Rogala – nie ma miejsca na mały choćby fragment walki żołnierza polskiego, który dowodziłby jego niezaprzeczalnego w tej wojnie męstwa. Wrzesień w powieści o tym samym tytule to wszechogarniająca, totalna klęska, chaos i ruina państwa”[2]. Ujęcie takie poprzez odrzucenie i negację przeszłości której odzwierciedleniem był Wrzesień stanowił „dla ideologii państwowej Polski Ludowej poważny, a wielu wypadkach decydujący argument polityczny”[3]. Ksiązki Żukrowskiego i Putramenta reprezentowały nurt, w którym ideowy kształt przedstawionego Września w pełni odpowiadał potrzebom politycznym Polski Ludowej[4].      

Stanisław Rogala konstatuje że: „(…) żołnierski Wrzesień literacki, i nie tylko literacki, pozbawiony został już od samego poczatku swoich niezaprzeczalnych wartości – wojskowego trudu”. W pierwszym powojennym okresie „bliskie poczucie klęski nie pozwalało dostrzegać w tej wojnie heroicznych jej momentów, potem nie umiano odszukać we Wrześniu elementów pozytywnych, trwale znaczących w historii narodu”. Aż do październikowej odwilży „przeszło dziesięć lat nic nie pisano o głośnych, a chlubnie zapisanych w żołnierskim trudzie tej wojny czynach żołnierzy z Westerplatte, znad Bzury, żołnierzy Kleeberga, Kustronia, Dąbka”[5].

Tak zarysowane podłoże kulturowe, na którym powstawały produkcje literackie do 1956 roku, pozwala rozeznać skalę problemu z jakim borykali się pisarze sięgający po tematykę Września, czy też zrozumieć kłopoty z jakimi spotkali się wrześniowi weterani (o tym w jednym z kolejnych rozdziałów). Widać też, że rok 1956 przyniósł wyrażną odmianę, choć trzeba zgodzic się z Rogalą, że potępienie w czambuł Września, wrześniowych dowódców i żołnierzy zastąpiono czymś bardziej perfidnym. Wciąż niewygodna była prawda o heroizmie i ofiarności wobec ojczyzny.

W 1955 r. ukazał się (pisana w latach 1940-1949) powieść Jana Józefa Szczepańskiego zatytułowana „Polska Jesień”. Rok później znamiona powrotu do tematyki wrześniowej można było zauważyć w „Żołnierzu Polskim”, w którym wydrukowano w trzech kolejnych numerach „Lotną”.

W „Polskiej Jesieni” Szczepańskiego główny bohater i narrator był zaskoczony wojną, ale też ruiną swoich przekonań. Ojczyzna miała u Szczepańskiego dwa wymiary: oficjalny, państwowy i ten związany z ziemią rodzinną. Takie rozróżnienie pozwoliło nadać Szczepańskiemu dwie formy rozumienia ojczyzny: prywatną i ideologiczną. Pierwszy z nich wydawał się trwalszy, a „kult państwa utożsamianego z ojczyzną, tak charakterystyczny w ideologii sanacyjnej, musiał się załamać wobec faktów”[6]. Podjął zatem Szczepański próbę psychologicznego rozliczenia Września, na innych podstawach niż autorzy dotychczasowych publikacji. Uzasadniał odejście w przeszłość przedwojennego świata: „bo ten nasz świat ginie. Za dwa, trzy miesiące już go nie będzie (…). Jutro, pojutrze cała ta niezgrabna budowla zacznie się walić, zacznie się nam sypać na głowę…”[7]. Wrzesień, który był dla komunistów politycznym argumentem, u Szczepańskiego nabierał nowych znaczeń: „Opłakiwałem przecież nie Polskę, lecz moje własne dzieciństwo, łatwe szczęście mojego dotychczasowego życia, które – wiedziałem to przecież – tak czy owak było już poza mną. Ale to właśnie było dla mnie Polską. Zrozumiałem to nagle i poczułem, jak wzbiera we mnie nowy, inny żal. Za Polską, którą buduje się samemu, swoją myślą, swoją miłością i swoim gniewem”[8]. Wrzesień był wstrząsem dla narodu, ale zakończenie powieści Szczepańskiego „potwierdza rosnącą stale konsolidację społeczeństwa polskiego, które stawało wobec zadań jeszcze trudniejszych”[9].

Po 1956 roku znaleziono metodę, która pozwalając pisać o zapisanych w pamięci chlubnych wydarzeniach, równocześnie niszczyła ich legendę. Stanisław Rogala napisał o tym następująco: „Lata popaździernikowej odnowy nie były też, jak by się na pozór wydawało, korzystne dla żołnierskiej, batalistycznej wizji Września. Chętniej sięgano teraz po kpinę z wojennej przeszłości niż po jej heroizm”[10]. Dlatego dwa filmy z 1958 r., które wykorzystywały motywy antyniemieckie, ale rekonstruowały wydarzenia historyczne i ukazywały heroiczne zmagania wrześniowe: poświęcone Obrońcom Poczty Polskiej w Gdańsku Wolne Miasto (reż. Stanisław Różewicz, scen. Jan Józef Stefański) oraz  Orzeł (reż. Leonard Buczkowski, scen. Janusz Meisner i Leonard Buczkowski) spotkały się z mocnym przeciwstawieniem.

Najsilniej włączył się z walkę z heroizmem wykorzystując najróżniejszy arsenał filmowych środków Andrzej Wajda. W filmie Kanał (1957), pierwszym po wojnie obrazie poświęconym powstańcom warszawskim, przedstawił fabułę, która nie rozgrywała się na barykadach powstańczej stolicy, lecz w brudnych kanałach, gdzie powstańcy tonęli w odchodach miasta a w przenośni w beznadziejności dalszej walki. W Popiole i diamencie (1958) Wajda jako moralny upadek ukazywał walkę z komunistami po wojnie, w ekranizacji Lotnej (1959) wrześniową szarżę polskich ułanów z szablami na czołgi. Wielką dyskusję wywołały Popioły, gdzie np. narodowa świętość – szlachecka szabla, służyła wracającemu z Moskwy żołnierzowi jako kostur do podparcia. Na kanwie ukazanej w filmie bitwy pod Samosierrą spierano się czy społeczeństwo powinno się przeciwstawiać władzy drogą buntu czy też pracując w duchu pozytywistycznym. Do Wajdy dołączyli inni: Andrzej Munk Eroicą (1957), gdzie bohaterem był kombinator i pijaczek, chodzący wśród warszawskich ruin i nie zainteresowany walką w powstaniu, oraz Zezowatym szczęściem (1960) groteskową komedią z „pechowym” Bogumiłem Kobielą w roli głównej. Do tego samego nurtu zaliczyć można Kazimierza Kutza i Krzyż Walecznych (1958)[11] czy Sylwester Chęcińskiego z dramatem Agnieszka ’46 (1964).