♦ Bili za zakazane pieśni

Do Sądu Rejonowego w Trzebnicy wpłynął akt oskarżenia przeciwko czterem byłym żmigrodzkim policjantom, którzy – zdaniem prokuratora Instytutu Pamięci Narodowej – dopuścili się zbrodni komunistycznej. W styczniu 1982 roku zatrzymali oni dwóch pracowników ówczesnego Pafawagu. Następnie zawieźli ich na miejscowy komisariat, gdzie dotkliwie ich pobili. Po publikacji w NOWej gazecie informacji o przygotowanym procesie, do redakcji zgłosił się jeden z poszkodowanych. Pan Andrzej Zawadzki, mieszkaniec Wrocławia, zgodził się opowiedzieć o wydarzeniach tej grudniowej nocy sprzed 26 lat.

– Z Zenonem znaliśmy się bardzo dobrze. Mieszkaliśmy przez wiele lat prawie po sąsiedzku. Pracowaliśmy w Pafawagu: ja jako komendant zakładowej straży pożarnej, on: przemysłowej – mówi p. Andrzej. – Często prowadziliśmy wspólnie kontrole.
Taką kontrolę przeprowadzali w żmigrodzkiej filii Pafawagu 12 stycznia 1982 roku, w wigilię pierwszej „miesięcznicy” wprowadzenia stanu wojennego. Tu trzeba dodać, że kolega p. Andrzeja stąd pochodził, tu kończył szkołę, zaczynał pracę w fabryce wagonów i tu mieszkała jego rodzina.

W tym czasie trwał stan wojenny. Bez specjalnych przepustek nie wolno było opuszczać swojej miejscowości, a po godzinie policyjnej – w ogóle wychodzić z domu. Ponieważ Pafawag został zmilitaryzowany, jego pracownicy podlegali władzom wojskowym.
– Zaopatrzeni w niezbędne papiery, jako pracownicy zakładu zmilitaryzowanego, pojechaliśmy samochodem służbowym do Żmigrodu – wspomina p. Andrzej. – Był to dla nas o tyle szczęśliwy wyjazd, że przed świętami mogliśmy skoczyć do Żmigródka, do rodziców Zenona, by na wsi kupić trochę prowiantu. Przede wszystkim zamierzaliśmy kupić jajka. Zostaliśmy więc, a samochód wrócił do Wrocławia.

Tu czytelnikom nie pamiętającym ostatnich lat upadającego komunizmu należy się wyjaśnienie. Pod koniec lat 70. ze sklepów zaczęły znikać wszystkie towary. Najbardziej dotkliwy był, oczywiście, niedobór żywności. Podstawowe wiktuały w handlu były dostępne tylko na kartki. A i tak nie zawsze, bo sklepy kilkadziesiąt minut po dostawie towaru świeciły pustkami. Kto miał możliwości, zaopatrywał się bezpośrednio u rolników. W chwili wprowadzenia w Polsce stanu wojennego i zakazów wyjazdów bez specjalnych zezwoleń, sytuacja żywnościowa w mieście pogorszyła się jeszcze bardziej. Dlatego obaj komendanci, mieli szczególne możliwości robienia zakupów do domowych spiżarni.

– Po skończonej pracy w zakładzie pojechaliśmy do Żmigródka, gdzie zaopatrzyliśmy się w jajka – mówi p. Andrzej. – Nie pamiętam już, ile ich było, ale jak na tamte czasy, na pewno był to powód do zadowolenia. Ponieważ mieliśmy jeszcze dużo czasu, pojechaliśmy do krewnych kolegi w Żmigrodzie. Tam, owszem, trochę wypiliśmy, ale nie tyle, żeby tracić nad sobą kontrolę. Gdy wracaliśmy na dworzec, to śpiewaliśmy różne pieśni, wtedy zakazane, dziś – patriotyczne.
– Śpiewać lubiliśmy przy każdej okazji, nie tylko po wódce. Obaj mieliśmy zresztą odpowiednie przygotowanie muzyczne. Wtedy, ponieważ zbliżał się 13 dzień miesiąca, śpiewaliśmy My, Pierwsza Brygada, Hej, strzelcy wraz. Żmigród na pewno to słyszał. Nagle usłyszeliśmy szept: „Cicho, bo tu stoi nyska”. Zamilkliśmy, a milicjanci nie wiedzieli pewnie kto śpiewał, bo zatrzymali osoby idące przed nami. Na dworcu śpiewaliśmy znowu. Wtedy prawdopodobnie ktoś doniósł, bo wrócili.

Obaj panowie zgodnie protestowali przeciw interwencji. Mieli prawo przebywać na dworcu, bo mieli ważne delegacje, poza tym do godziny milicyjnej brakowało jeszcze kilku minut. Było ok. godz. 21.40, gdzieś dziesięć minut przed odjazdem pociągu do Wrocławia i dwadzieścia minut przed rozpoczęciem godziny milicyjnej, która mogła się skończyć zatrzymaniem osoby chodzącej w tym czasie po ulicy bez specjalnej przepustki.
– Co zauważyłem, że wtedy interwencja skupiła sie wokół Zenona. Jego zatrzymali, z nim rozmawiali i to na ty. Więc ja odszedłem parę kroków. Mnie chcieli zabrać pierwszego, więc się stawiałem i krzyczałem do kolegi, żeby przyszedł. Nie chciałem, żeby nas rozłączyli. Ciągnęli mnie we dwóch pod pachę. Pociągnęli mnie do dowódcy, chyba plutonowego i… on mi oddał dowód i powiedział, że jestem wolny.
Pan Andrzej nie chciał zostawić kolegi samego, zaczął protestować, więc obu wsadzili do radiowozu i zawieźli na komisariat.
– Podczas całego incydentu zauważyłem zdecydowanie większą agresję w stosunku do mojego kolegi – mówi były komendant. – Początkowo cała interwencja dotyczyła tylko jego. Patrol skupił się tylko na nim. Nawet mówili do siebie per ty. Do mnie podszedł plutonowy. Pamiętam dokładnie, bo miał tych belek od cholery, jak belek na strychu. Wylegitymował mnie i oddając dowód powiedział „pan jest wolny”. Spytałem, „a kolega?” „Kolegę zabieramy”, – usłyszałem. „To zabierajcie i mnie”, – odpowiedziałem.

Jak wyjaśnia p. Andrzej, to on pierwszy zaczął się „stawiać”, protestując przeciw zatrzymaniu kolegi. Był pewien, że milicja nie ma prawa go zatrzymać. – Zgodnie z zasadami, panującymi w zakładzie zmilitaryzowanym, byliśmy żołnierzami. Policja mogła nas wylegitymować i co najwyżej przekazać WSW czyli żandarmerii. To oni mogli nas ewentualnie zatrzymać. To był przecież stan wojenny, wojna.

Na komisariacie pan Andrzej znowu stracił dokumenty. Zabrano mu też zegarek i sygnet. – Delegację zakładu zmilitaryzowanego wziął policjant i podarł mówiąc: „patrz, co robimy z twoją delegacją”. – Schyliłem się i schowałem ją do kieszeni – pan Andrzej pokazuje kopię podklejonego dokumentu (oryginał jako dowód jest w IPN). Następnie kazano im dmuchać w baloniki, ale obaj odmówili. Zażądali badania krwi, bo wiedzieli, ile wypili alkoholu, i tylko badanie krwi może dokładnie stwierdzić, czy byli pijani.
Tymczasem obaj panowie zostali zamknięci w celi. Świadomi swoich praw, zaczęli znowu śpiewać pieśni patriotyczne i żądać skontaktowania z komendantem komisariatu. W rezultacie obaj zostali wyprowadzeni z celi i w oddzielnych pomieszczeniach po kolei skatowani.
– Pamiętam, że bicie mnie zainicjował taki mały starszy sierżant. W pewnej chwili uderzył mnie otwartą dłonią w ucho. Nastąpiło porażenie błędnika i straciłem przytomność. Później tylko słyszałem tylko „wstań”, a jak się podniosłem, poczułem cios buciorem w okolice nerek, i znowu „wstań” i kopniak. Dwóch mnie kopało, a jeden zaciekle bił pałką. Trwało to wiele minut. Później trzy czy cztery dni sikałem krwią. Byłem dziewięć dni na zwolnieniu lekarskim. Byłem siny od karku do pięt. Miałem wtedy 34 lata, byłem w sile wieku, ale przez następne trzy miesiące nie mogłem się schylić. Gdy wracałem do celi, odprowadzającemu mnie milicjantowi powiedziałem: „Ładnie żeście chłopcy bili”, a on w odpowiedzi uderzył mnie pięścią w twarz.

Nazajutrz obaj mężczyźni zostali zwolnieni. – To było straszne przeżycie – wraca w przeszłość p. Andrzej. – Przyrzekłem sobie, że tego tak nie zostawię. Mijając dyżurkę usłyszałem „do widzenia”. „Masz pan panie poczucie humoru. Jeżeli tu przyjadę, to z prokuratorem”, odpowiedziałem.
– Poszedłem do lekarza, który zawołał kolegów, żeby zobaczyli, widocznie po raz pierwszy, tak posiniaczone ciało – wspomina były komendant straży. – Gdy mnie zobaczyła moja żona, aż się popłakała.
Panowie poskarżyli się zwierzchnikowi krewkich milicjantów, ówczesnemu komendantowi wojewódzkiemu milicji, Zdzisławowi Biernaczykowi. Według pokrzywdzonych, żmigrodzcy milicjanci w żaden racjonalny sposób nie potrafili uzasadnić swojej interwencji, a zwłaszcza konieczności zabrania obu panów na komisariat i osadzenia ich w areszcie: nie reagowali na okazywane im karty mobilizacyjne i przepustki oraz nie powiedzieli jakie przepisy naruszyli obaj pafawagowcy swoim postępowaniem. W odpowiedzi, podpisanej przez zastępcę naczelnika wydziału ogólnego KWMO we Wrocławiu S. Szymańskiego, dowiedzieli się, że „przeprowadzone wnikliwe postępowanie skargowe nie dostarczyło podstaw do uznania zasadności zarzutów”. Zdaniem naczelnika użycie siły przez milicjantów było uzasadnione niepodporządkowaniem się pokrzywdzonych poleceniom milicjantów i ich (pracowników Pafawagu – dop. red.) agresywnym wobec nich (pracowników MSW – dop. red.) zachowaniem”.
Wobec tego, panowie Andrzej i Zenon złożyli zawiadomienie do prokuratury wojewódzkiej we Wrocławiu, które przejęła – bo pokrzywdzonymi były osoby zmilitaryzowane – wojskowa Prokuratura Garnizonowa we Wrocławiu. Ta jednak umorzyła je „wobec niestwierdzenia przestępstwa”. – Prokurator straszył mnie, żeby nie zadzierać z policją – mówi pobity.
W tych czasach możliwości odwoływania się pobitych wrocławian skończyły się. Na ponowne nadzieje na sprawiedliwość musieli czekać 26 lat.

– To ja byłem inicjatorem odświeżenia tej sprawy – mówi A. Zawadzki. – Najpierw usłyszałem apele IPN o ujawnianie tego typu historii. A gdy szukając kiedyś w domowym archiwum jakichś dokumentów, natknąłem się na teczkę z tamtych dni, postanowiłem wyciągnąć to jeszcze raz na światło dzienne. Chciałem pokazać, że nie tylko w Warszawie, Wrocławiu czy Krakowie były prześladowania. Takie zbrodnie mogły się zdarzyć w każdej, nawet najmniejszej miejscowości.
– Prokurator IPN powiedział mi, że gdybyśmy nie śpiewali tych pieśni, które wtedy były na indeksie, dziś nie byłaby to zbrodnia komunistyczna. Byłem zdumiony tym, że musiałem wymieniać wszystkie tytuły.
Prokurator dotarł do świadków wydarzeń z pamiętnego stycznia: szkolnego kolegi p. Zenona, który tego dnia również wybierał się w podróż. Na stacji obserwował incydent. Zapamiętał, jak milicjanci legitymowali, szturchali, a nawet bili pałkami obu inspektorów. Kolejnym świadkiem jest dawny milicjant, który pełnił tego wieczoru funkcję pomocnika oficera dyżurnego w żmigrodzkim komisariacie. Twierdzi on, że obaj wówczas zatrzymani „byli grzeczni i spokojni, choć czuć było od nich zapach alkoholu; skarżyli się jednak cały czas na bezzasadne ich zatrzymanie i agresywne zachowanie milicjantów, którzy ich doprowadzili”. Żadnych hałasów i odgłosów pobicia nie słyszał. Natomiast żmigrodzian, który osadzony był wówczas w areszcie twierdzi, że gdy wprowadzono do jego celi jednego z inspektorów, ten skarżył się na bóle pleców i mówił, że „tamci potrafią bić”.

W aktach sprawy znaleźliśmy też informację, że milicjanci, którzy zatrzymali inspektorów Pafawagu, mieli wcześniej urazy do jednego z nich. Zenon G. kilka lat wcześniej, jako komendant straży, pisał na nich skargi: że przychodzą na dyżurkę pijani, straszą jego podwładnych, nie chcą się podporządkować komendantowi. Niestety, nie udało nam się skontaktować z p. Zenonem. Przed laty po raz kolejny zmienił miejsce zamieszkania, przeprowadzając się do którejś z podwrocławskich wiosek.
– To nie jest zemsta. Nie chcę, żeby dostali wieloletnie wyroki – mówi pobity przed blisko 27 laty wrocławianin. – Chcę, żeby ludzie wiedzieli, że wtedy prześladowano ludzi nie tylko w Warszawie, Gdańsku i Wrocławiu, i nie tylko za wielką politykę. Że można było oberwać także w Żmigrodzie i tylko za śpiewanie polskich pieśni.
Z milicjantów, którzy w wigilię pierwszej „miesięcznicy” wprowadzenia stanu wojennego mieli pobić kontrolerów z Pafawagu, jeden już nie żyje, pozostali nie przyznają się do winy.