„Nie nazywaj mnie tak, bo tak na mnie wołały dzieciaki na
podwórku. Zaraz w mordę lałem…” – sztorcował mnie dobrotliwo-gderliwie
mój wielki przyjaciel Iwusiu, czyli profesor inżynierii Iwo Cyprian
Pogonowski (ur. 3 września 1921 r. we Lwowie – zm. 21 lipca 2016 r. w
Sarasocie na Florydzie, USA). Był to człowiek renesansu: inżynier
przemysłu naftowego, literat, koniarz, szermierz, farmer, wykładowca
akademicki, architekt, rzeźbiarz i malarz, lingwista, historyk. Ale moja
ulubiona historia o Iwie, która najlepiej ilustruje jego charakter,
wydarzyła się bodaj w 2001 roku w Blacksburgu, w stanie Wirginia.

Przyjechałem do profesorostwa do zamku. Zamek to było kiedyś jedno z
wielu emigracyjnych centrów naszej starej Rzeczypospolitej. Po prostu
salon I RP. Zresztą podobnie było w Sarasocie, gdzie pp. Pogonowscy
mieli zimowe apartamenty, a potem dom. I wcześniej w Luizjanie czy
Teksasie – gdziekolwiek korzenie zapuszczali na emigracji. „Jeszcze
Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”.

W każdym razie zajeżdżam do Blacksburga, rzucam manatki do pokoju, pytam
żonę, Panią Doktor Punię, gdzie Iwusiu. „Na basenie”. No to pędzę na
dół. Zamek zaprojektował Iwo sam. Dom został skonstruowany z elementów
wiaduktu zdjętego z autostrady, a wewnątrz miał kształt prostokątnej
studni, z kilkoma niezależnymi od siebie poziomami. Lecę. Patrzę, a Iwo
wczołgał się na skonstruowaną przez siebie z trzech drabin platformę
(dwie stały na przeciwnych skrajach basenu i podtrzymywały trzecią,
która leżała na nich) i strzela z wiatrówki. „Iwusiu, co Ty
wyprawiasz?!” „He, he! Strzelam do węży”.

Iwo miał wtedy 80 lat i był sparaliżowany. Obok drabiny stał jego
wózek inwalidzki. Nie przyjął do wiadomości, że jest w jakikolwiek
sposób upośledzony czy ograniczony. Był zawsze wolny i
tradycjonalistyczny.

Dwie połówki

Przed zamkiem „powiewała” metalowa rzeźba skrzydła husarskiego. I
wisiał herb rodowy – Ogończyk. I jeszcze wiele innych dzieł sztuki,
które wykonał Iwo. Wszystko to naturalnie zgrywało się z otoczeniem jego
i jego żony – dr med. Magdaleny z Czarnków Pogonowskiej, od niemal 60
lat. Zgrywały się też i biografie i korzenie. Oboje szlachta, ona herbu
Półkozic. Jej ojciec, Zbigniew Czarnek, był pułkownikiem WP, lekarzem,
zamordowanym w Katyniu, a brat Stanisław, podporucznik AK, przeszedł
przez Auschwitz, Gross-Rosen i został zamęczony w KL Mittelbau.

Małżeństwo z Magdą zostało zaaranżowane przez rodziny. Młodzi nie
znali się. Iwo przyleciał wiosną 1957 roku do Polski, bo po Październiku
czerwoni chwilowo rozluźnili żelazną rękawicę na gardle Polaków. I na
fali odwilży nastąpiło małżeństwo z rozsądku, które rozkwitło w wielką
miłość. Iwo wylądował w grubej marynarce w kratę, zrobił tym strojem
fatalne wrażenie na Magdzie („przystojny chłopak, ale jaka ohydna
marynarka!”). Ale on tłumaczył mi, że wziął specjalnie taką ciepłą
garderobę, bo się obawiał, że go Sowieci na Sybir wyślą, a tak
przynajmniej miał coś ciepłego.

W Polsce – głównie w Krakowie, dokąd przeniosła się jego rodzina po
Powstaniu Warszawskim – para młodych miała tylko miesiąc na zapowiedzi,
ślub i wesele. Potem zajęło kilka dobrych lat, aby Pannę Młodą wyciągnąć
z PRL do USA. W chwilach wolnych od pilnowania Iwa pracowała jako
lekarz-radiolog. Zaadoptowali córeczkę, Dorotę. A Iwo tymczasem szalał –
zawodowo i społecznie.

Szlachcic z pochodzenia i charyzmy

Iwo Cyprian Pogonowski urodził się w rodzinie inteligenckiej
wywodzącej się z Podlasia i mającej rozpisane drzewo rodowe mniej więcej
od bitwy pod Grunwaldem. I Iwusiu żywo reagował na historyczne koneksje
rodowe. „Twoja żona z domu Jabłonowska? Moja babka była z
Jabłonowskich”. „Nie, Iwusiu, moja żona, mimo że jest jak najbardziej
moją najjaśniejszą księżniczką, nie wywodzi się z książąt Jabłonowskich,
a z normalnych Jabłońskich”. Tak się przekomarzaliśmy.

Często puentował sprawy w archaiczny, suchy sposób, gdy nie chciał
marnować czasu. Czasami jednak dawał szansę gościowi, gdy myślał, że
warto przekonywać. Raz przywiozłem do niego Radka Sikorskiego, który
szukał wsparcia, bo zamierzał ubiegać się o prezydenturę Polski. Nie
przemówiło to do Iwa, który zaczął dawać mu wykład historyczny. Nie
docierało do gościa. Radek zasnął na tarasie. Nie chciał się uczyć.
Odwrotnie niż Wojtek Muszyński, Sebastian Bojemski i inne dzieciaki,
które posyłałem do Iwa. Tak ich kochał, tak łaknął kontaktu z polską
młodzieżą. Oni też go kochali, bo był łącznikiem ze światem, który
eksterminowano w PRL, a którego kaganek on krzepko dzierżył w dłoniach.

Iwo pojawił się raz w amerykańskiej telewizji w polskim stroju
historycznym i pokazywał widowni, jak się włada polską szablą.
Tłumaczył, że wojsko amerykańskie do dziś posługuje się bronią białą
wzorowaną na polskiej szabli – dzięki Kazimierzowi Pułaskiemu, twórcy
amerykańskiej kawalerii. Zresztą zawsze i wszędzie Iwusiu był
ambasadorem RP, zawsze się za nią ujmował, bronił przed
niesprawiedliwościami i wrednymi atakami.

To wyniósł z domu wraz z szaloną erudycją. Jego ojciec Jerzy był
adwokatem i dyplomatą z dwoma doktoratami: z historii prawa i literatury
słowiańskiej. Matka Zofia była rzeźbiarką, malarką i pianistką. W domu
był jeszcze młodszy brat Iwa, Krzyś.

Iwo trafił do gimnazjum Kreczmara, gdzie był w jednej klasie z Rysiem
Pipesem, znanym dziś historykiem Rosji. Richard Pipes napisał nawet
wstęp do jednej z książek Iwa. Moja ulubiona anegdota z profesorem
Pipesem dotyczy ochrzanu, jaki dostał od Iwa. Było to chyba ze 20 lat
temu. Profesor Pipes został zaproszony do stacji telewizyjnej, aby
dyskutować o II wojnie światowej.

Stwierdził na wizji, że jest on osobiście wdzięczny za to, że Stalin –
pokonując Hitlera – ocalił mu życie. Iwo się wściekł. Zadzwonił do
profesora: „Rysiu, ty sukinsynu. Przecież was ocalił generał
Wieniawa-Długoszowski, który od Mussoliniego wydębił wizę dla was, na
podstawie której cała twoja rodzina wyjechała z Polski w grudniu 1939
roku. A potem tranzytem przez Hiszpanię i Portugalię dotarliście do
Nowego Jorku. Czyli powinieneś w telewizji podziękować w pierwszej
kolejności gen. Długoszowskiemu, a potem Mussoliniemu, Franco i
Salazarowi, a nie Stalinowi”.

Profesor Pipes gęsto się sumitował i tłumaczył, że to przenośnia, ale
Iwo był nieubłagalny. Szkoda, że od jakiegoś czasu koledzy gimnazjalni
ze sobą już nie gadali. Iwo tłumaczył: „Pani Pipesowa uwierzyła Grossowi
i wyprawia grossjadę. Rysio siedzi cicho”.

Szczęściarz, który nie porzucił nadziei

Po świętach Bożego Narodzenia w grudniu 1939 roku Iwo wyszedł z
Warszawy. Postanowił przebijać się do Francji, do wojska. Złapali go na
granicy z Węgrami ukraińscy chłopi. Po prostu wskazali obcego policji
niemieckiej. Było to w styczniu 1940 roku. Uwięziono go w Krośnie,
Jaśle, a potem Tarnowie. W sierpniu 1940 roku jednym z pierwszych
transportów posłano go do Auschwitz. Okazało się, że dla wszystkich
jeszcze nie było miejsca. Wyładowano część transportu, ale Iwo wraz ze
współwięźniami czekał na bocznicy w wagonie. Po dwóch dobach oczekiwania
zdecydowano się ich nie wyładowywać, lecz wysłano do obozu
Sachsenhausen-Oranienburg. Podróżowali głodni, spragnieni. Wywalono ich z
wagonu, posypały się na nich kopniaki, przekleństwa. Na bramie slogan:
Arbeit macht frei. Przyjaciel Iwa, Witold Wierzbicki, student literatury
i kawalerzysta, ranny ciężko w rękę w kampanii wrześniowej,
skomentował: Lasciate ogni speranza, voi ch’entrate – „Porzućcie wszelką
nadzieję ci, którzy tu wstępujecie” – piekielnie celny komentarz do
dantejskich scen. To był dopiero początek. Niedługo potem, nie potrafiąc
wytrzymać katowania, jego kolega „poszedł na druty” – popełnił
samobójstwo.

Wbiło mi się w głowę kilka opowieści Iwa o niemieckich lagrach. O
tym, jak przeżył gruźlicę, stracił ponad 30 kilo wagi, ale kolega
Kazimierz Więcek dał się prześwietlić za niego (dzięki dr. Stanisławowi
Kelles-Krauzowi). I Iwo dlatego przeżył selekcję, nie poszedł do gazu.
Chyba najbardziej niesamowita historia to ta, gdy Iwo podpadł kapo i
trafił do komanda śmierci. Przeżył, bo nauczył się spać, chodząc. Po
prostu niósł wraz ze współwięźniami belkę i drzemał. Budził się, gdy
trzeba było ją zrzucić, a potem znów spał.

Po jakimś czasie przeniesiono go do „normalnego” komanda, ale znów
inny kapo, niemiecki kryminalista, zawziął się na niego. Wręcz
oświadczył mu wprost, że zamierza go zabić i jeszcze jednego kolegę. Ale
u Niemców Ordnung muss sein. Kapo czekał na sposobność, aby mord odbył
się legalnie. SS nie znosiło samosądów. Iwo postanowił ubiec wypadki i
zdecydował wylądować w szpitalu, tym sposobem znikając z jurysdykcji
morderczego kapo. Wraz z kolegą udał się na tory kolejowe, gdzie mieli
sobie na wzajem połamać nogi. Iwowi udało się złamać współwięźniowi kość
za pomocą klina podłożonego pod podkład kolejowy, ale kolega nie
potrafił tego zrobić Iwowi, tylko mu ją wyrwał „z zawiasów”, zwichnął
ją. Ale i tak obaj trafili do szpitala i przeczekali najgorsze. W
międzyczasie ktoś zabił kapo-nienawistnika.

Kiedyś na przyjęciu proszonym Iwo strasznie się nudził. I denerwowało
go towarzystwo. A więc opowiedział (niby na mój użytek, ale na cały
głos) następującą wspominankę. W środku dnia komando Iwa rozładowywało
na bocznicy pociąg z węglem. Nagle zawyły syreny, nadlecieli Brytyjczycy
(w nocy bombardowali Amerykanie) i spuścili na nich grad bomb. Iwo
zrazu popędził w stronę schronu, ale zobaczył, że SS-mani wyganiają z
niego więźniów, więc schował się za nasypem w leju od bomby z częścią
kolegów. Zobaczył, jak większość współwięźniów wpełzła pod wagony.
Spadły bomby zapalające. I wszyscy się upiekli. „I co dalej?” – pytam.
Iwo: „Nic, wychodzimy z leja, a tam jeńcy sowieccy jedzą sobie
barbecue”. Sowieci zrobili grilla z ofiar. Większość gości straciła
apetyt, a Iwo ze smakiem powrócił do zawartości swego talerza.

Innym razem w Sachsenhausen Iwo zobaczył, jak esesman popchnął
współwięźnia do glinianki. Nieszczęśnik zaczął się topić. Iwo wskoczył i
wyłowił go. Uratowany bardzo się dziwił czynowi Iwa i obiecywał, że go
po wojnie suto wynagrodzi. Był Żydem, niemieckim bankierem z Hamburga.
Iwo mu odparł: „Nie potrzebuję żadnej nagrody. Jestem katolikiem i w
domu mnie uczono, aby pomagać bliźniemu”. A ja spytałem Iwusia: „Ale jak
się zdecydowałeś, że mu pomożesz?”. Iwo: „O takich rzeczach właściwie
się nie myśli. Trzeba to robić błyskawicznie. Zobaczyłem, że esesman,
który pchnął tego człowieka, nie zrobił tego w złości, tylko dla
dowcipu. Takie specyficzne niemieckie poczucie humoru. A więc nie
zależało mu na zamordowaniu więźnia, tylko na rozweseleniu kompanów i
siebie. Gdyby więzień zginął, też by nie było problemu. Uznałem, że
ryzyko jest małe. Wskoczyłem. Naturalnie mógł był mnie zabić za zepsucie
mu żartu, ale okazało się, że – jak wytaplałem się w błocie – to było
dla niego jeszcze śmieszniejsze”.

Iwo wyrobił w sobie niesamowity odruch błyskawiczności i inicjatywy. I
to mu kilkakrotnie ratowało życie, a służyło świetnie również po
wojnie. W kwietniu 1945 roku Iwa i innych współwięźniów popędzono na
marsz śmierci. 6 maja zmordowana kolumna ledwo słaniających się na
nogach więźniów usłyszała komendę: „Halt!”. Następnie oficer szczeknął
do SS-manów: „Odbić na lewo”. Iwo natychmiast zrozumiał, że szykuje się
egzekucja. Chwycił kolegę za ramię, szarpnął, wskoczyli do rowu.
Rozległy się salwy. Na Iwa posypały się posiekane, krwawiące ciała.
Siedział jak trusia. Przeżył on i kolega. Niedługo potem pojawili się
Amerykanie; traf chciał, że byli wśród nich polskiego pochodzenia
chłopcy z Chicago. Dogadali się. Amerykanie zebrali okolicznych
Niemców-cywilów i kazali im grzebać wymordowanych więźniów.

Iwo poszedł na zachód

Uniknął zagonu sowieckiego i trafił do swoich, do Maczkowa. Wnet
nawiązał kontakt z rodziną w kraju. Dowiedział się, że i matka i ojciec
ledwo przeżyli więzienie Gestapo. Jego stryjenka, dr Maria Pogonowska,
zginęła w sowieckich kazamatach we Lwowie. Jego kuzyn Janusz został
powieszony w Auschwitz, a nastoletni brat Krzysztof zginął w Powstaniu
Warszawskim pod koniec sierpnia 1944 roku na Starym Mieście. Walczył w
plutonie

„Mieczyków”, wywodzącym się z Konfederacji Narodu. Matka Iwa została w
powstaniu ciężko ranna. Rodzina właściwie straciła wszystko. Ojciec
zabronił wracać mu do Polski, która znalazła się pod sowiecką okupacją.

W 1950 roku Iwo, jako uchodźca polityczny, przeprowadził się do
Stanów Zjednoczonych. Pomagał mu w tym znajomy pisarz Clarence Pendelton
oraz senator William Fulbright. W USA natychmiast wstąpił na wydział
inżynierski University of Tennessee. Zrobił najpierw licencjat (BS), a
potem magisterium (MS) w dziedzinie inżynierii. Jako student utrzymywał
się m.in. wykładając geometrię. Wolałby studiować nauki humanistyczne,
ale trzeba było z czegoś żyć – powiadał. W 1955 roku przyjęła go do
pracy prestiżowa firma Shell Oil. Zajmował się projektami naftowymi
m.in. w stanach Luizjana i Teksas. Miał ponad 50 patentów. Chyba
najważniejszym wynalazkiem była platforma wiertnicza-trójnóg, inna to
sześciokąt. Te pionierskie rozwiązania ograniczyły w dużym stopniu
przypadki wywracania się platform podczas sztormów i huraganów.

Od 1972 roku Iwo Pogonowski nauczał inżynierii oceanicznej i naftowej
w prestiżowej Virginia Polytechnic Institute and University (Virginia
Tech) w Blacksburgu, w stanie Wirginia. I coraz bardziej poświęcał się
humanistyce, szczególnie lingwistyce, a właściwie wszystkiemu, co
dotyczyło Polski i jej kultury oraz historii. Raz na publicznym odczycie
skrytykował pisarstwo Czesława Miłosza, który potem gniewnie odgryzł
się na łamach „Kultury”. Zdenerwowany, że „jakiś inżynier” ośmielił się
mieć opinię o literaturze. A Iwo nic sobie z tego nie robił.

Na straży prawdy

Iwo był wielkim zwolennikiem polsko-żydowskiego dialogu i przyjaźni.
Ale uważał, że wszystko powinno być oparte na prawdzie historycznej i
wzajemności. A z tym z biegiem lat było coraz bardziej krucho. Pod
koniec lat dziewięćdziesiątych pokłócił się nawet z Janem Karskim o
Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Ostatnią częścią tamtejszej wystawy
jest informacja o pogromie w Kielcach. Iwo wściekł się. Podkreślał, że
nie godzi się twierdzić, iż Kielce to był ostatni akt Holokaustu.
Wychodzi na to, że Zagładę Żydów popełnili jacyś tam naziści, a
skończyli Polacy. Karski się obraził, wyszedł, trzasnął drzwiami i nigdy
już nie rozmawiali. A przyjaźnili się kilkadziesiąt lat. Iwo opowiadał,
że Jan Karski był taki jak on – polski patriota. Ale nikt o nim nie
wiedział, nikt nie zwracał uwagi, dopóki Elie Wiesel go nie wyciągnął z
mroków historii pod koniec lat siedemdziesiątych. I wtedy Karski zaczął
wczuwać się w rolę. Z politycznego kuriera polskiego podziemia stał się
posłańcem z Polski do USA właściwie wyłącznie w sprawie Holokaustu. Taka
metamorfoza.

U Iwa też nastąpiła metamorfoza. Wściekł się na „Upiorną dekadę” Jana
Tomasza Grossa, któremu od dawna nie ufał, bowiem jego znajomy Stefan
Korboński chyba w 1980 roku bardzo negatywnie ocenił najwcześniejszą
pracę socjologa dotyczącą okupacji niemieckiej w Polsce. Kroplą, która
przelała czarę goryczy, była sprawa Jedwabnego. Iwo poświęcił się
całkowicie odkłamaniu „grossjady”. Była to jego ostatnia wielka wojna.
Nigdy nie był cierpliwy. Tutaj dwoił się i troił. Działał błyskawicznie.
Popędzał mnie – zresztą zgodnie ze swoim kolegą, profesorem Marianem
Kamilem Dziewanowskim. Wyskakiwał przed szereg. Publikował. „Jak
post-PRL-owska inteligencja chce być na kolanach, to dobrze. Ja będę
pisać dla ludu; prości ludzie prędzej zrozumieją logikę, bo nie są tak
otwarci na wyrafinowaną propagandę grossjady”. Zaczął współpracować z
Radiem Maryja i „Naszym Dziennikiem”. Cześć pamięci ostatniego husarza I
Rzeczypospolitej.