Szkola Frankfurcka -XXXII

W koncu lat 1960s nastapil poczatek schylku Szkoly Frankfurckiej. Juz wczesniej uczeni uznali, ze wizja socjalistyczna przegrala. Max Horkheimer wprowadzil watki pesymistyczne i przyznawal, ze w jego  pogladach  wystepuje "pesymizm rewolucyjny". T.Adorno tez stal sie pesymista. Nie widzieli nadziei na radykalne zmiany w spoleczenstwie kapitalistycznym, ktore oceniali krytycznie. Pogorszyl sie tez status Instytutu Badan Spolecznych, ktory stracil dotychczasowy status samodzielnej jednostki badawczej i zostal wchloniety przez frankfurcki Goethe - Universitat.

W 1969 r. zmarl dyrektor Adorno, ktory stanowisko dyrektorskie piastowal od 1955 r. Przejal je Jurgen Habermas. Instytutem kierowal krotko, do 1971 r., kiedy to przeniosl sie do malej miejscowosci Starnberg kolo Monachium, gdzie zaczal prace jako jeden z dyrektorow Max Planck Institute for Research into Conditions of Living in a Scientific and Technological World. Mimo to stal sie na kilka dekad twarza Szkoly Frankfurckiej.

J.Habermas wniosl do szkoly Frankfurckiej optymizm. S.Jeffries  okreslil to obrazowo piszac, ze Habermas nie stal sie "inna filozoficzna Kassandra, zamiast tego stal sie bardziej Polyanna Szkoly Frankfurckiej". /1/

Habermas napisal w sumie 31 ksiazek, co jest bardzo duza liczbe, biorac pod uwage, ze najczesciej zawieraly one bardzo duza ilosc stron. Staral sie on godzic i laczyc, nawet filozofie analityczna i kontynentalna. Stworzyl system teoretyczny syntetyzujacy  rozne nurty myslenia: marksizm, niemiecka filozofie idealistyczna, socjologie (M.Weber, T.Parsons), lingwistyke, amerykanski pragmatyzm i kilka innych. Towarzyszylo temu  chwytanie "zargonu z nowych ksiazek, dyscyplin, artykulow i konferencji w srodowisku akademickim". /2/ W ten sposob slownik Szkoly byl wprawdzie wzbogacany, jednak u Habermasa wystepowala tendencja do  preferowania terminow abstrakcyjnych, oddalonych od rzeczywistosci. R.Scruton wymienia na przyklad: "systemy, podkultury,, motywacje, funkcje, legitymizacje, ideologie, sily - jednostki abstrakcyjne  opisane w pan-dynamicznej Nowomowie, ktora usuwa realne ludzkie istoty z rownania". /3/ Wczesniej operowal abstrakcyjnymi kategoriami marksistowskimi. S.Jeffries dostrzegl w tym podobienstwo do sposobu konstruowania mysli przez I.Kanta dostrzezonego przez F.Nietzschego: "Nietzsche nazywal  Kanta "katastroficznym pajakiem" uplatajacym filozofie w szalona pajeczyne konstruktow intelektualnych - fenomeny, noumeny, jednosci transcendentalne, imperatywy , kategorie i  sady". /4/  Nie mogl to byc jezyk zrozumialy nie tylko dla  powiedzmy, zradykalizowanych mas, ale nawet dla wyksztalconych ludzi. A nawet gdyby zostaly zrozumiane to by nudzily czytelnikow. Jak pisze R.Scruton, Habermas "otrzymywal pochwaly za ksiazki, ktore osiagnely rzadko spotykany prestiz  w Niemczech i ktore byly drukowane w luksusowych wydaniach dla lepszych klas by staly w biblioteczkach w pokojach stolowych. Niewielu ludzi czytalo te ksiazki od poczatku do konca; niewielu, ktorzy je przeczytali pamietaja  co w nich bylo"./5/

Efektem wieloletniej pracy J.Habermasa bylo stworzenie wielkiego systemu teoretycznego. S.Jeffries tak to opisal:

"Nigdy od czasow Kanta i Hegla niemiecki filozof i teoretyk spoleczny nie rozwinal tak wyrafinowanego systemu intelektualnego. A ten multidyscyplinarny system  oparty jest na jednej prostej idei, mianowicie, ze poprzez racjonalna komunikacje mozemy przezwyciezyc nasze uprzedzenia, nasze perspektywy egocentryczne i etnocentryczne, dojsc do consensusu czy spolecznosci rozumu i rozwinac dzieki temu, to co amerykanski filozof  reprezentujacy pragmatyzm, George Mead, ktory bardzo wplynal na Habermasa, nazwal "wieksza jaznia". /6/

Poczatek tworzenia tego systemu tkwi w krytyce "oswiecenia" dokonanej wczesniej przez Maxa Horkheimera i Teodor Adorno./7/ Wedlug nich wraz z rozwojem cywilizacji, a przede wszystkim postepu technicznego nastapil upadek Rozumu. Przestal on sluzyc postepowi i w coraz wiekszym stopniu pelnil funkcje instrumentalna, sluzebna wobec niej. Nastepowalo odchodzenie od pierwotnej, emancypacyjnej funkcji, Rozum podporzadkowal sie technokracji. J.Habermas dazyl do zaradzenia tej sytuacji.

"Chodzi mu o powrot do idei "praxis" w odroznieniu od techniki , to znaczy o odbudowe pojecia rozumu, ktory swiadom jest swoich praktycznych funkcji, ale nie jest podporzadkowany zadnym celom "z zewnatrz" narzuconym, lecz jakosciowo wlasnej racjonalnosci swojej zawiera cele spoleczne". /8/

Habermas koncentrowal sie na sferze publicznej poddanej technokracji. Tam tkwil ukryty potencjal  Rozumu, ktory nalezy wyzwolic dla dobra emancypacji ludzkosci. Mozna to zrobic poprzez  "dzialanie komunikacyjne" (communicative action) racjonalizujace praktyki lingwistyczne (linguistic practices) w spoleczenstwie. Ta forma racjonalnosci moze byc osiagana poprzez dazenie do "komunikacyjnego porozumienia"  (communicative agreement) pomiedzy ludzmi. 

Trzeba przyznac, ze  dluga byla droga prowadzaca od "walki klasowej"  mocno tkwiacej w swiadomosci komunistow znajdujacych sie w gronie zalozycielskiego grona Szkoly Frankfurckiej do "idealnej sytuacji komunikacyjnej". Jakze zaskakujaca  byla to zamiana, zamiast "twardych" narzedzi rewolucji, "miekki"  paradygmat komunikacji miedzyludzkiej, wyraz marzenia Autora.

W 1983 r. Jurgen Habermas wrocil na swoje stanowisko profesora filozofii i socjologii Uniwersytetu Frankfurckiego mimo ze mial inne, bardzo atrakcyjne propozycje zatrudnienia na uniwersytetach amerykanskich.Tam poza kontynuacja "lingwistycznego zwrotu"  zajmowal sie rozwijaniem  Teorii Krytycznej, czyli tak jak to bylo na poczatku, czyli w latach 1960s. W pracach z tamtego okresu Habermas czeladnikowal u Mistrzow i miescil sie w paradygmacie Szkoly. Zwrot nazywany "komunikacyjnym" (communicative turn), ktory jest tez okreslany jako "Nowy Poczatek" Szkoly  nastapil w latach 1970s. Habermas w 1970s znalazl sie "na trajektorii, ktora dystansoala go coraz bardziej od stanowisk Horkheimera i Adorno. Przed koncem dekady , mimo przyjaznych gestow, ten proces osiagnal punkt z ktorego, biorac pod uwage systematyczny rozwoj wlasnej teorii Habermasa, powrot do dyskursu starej  Szkoly Frankfurckiej nie byl dluzej mozliwy.Wydaje sie, ze w tym punkcie krytycznym Habermas chcial podkreslic  raczej zerwanie niz kontynuacje". /9/

Habermas z pewnoscia zdawal sobie sprawe, ze naruszyl tozsamosc Szkoly. Sztandarowy produkt Szkoly jakim byla Teoria Krytyczna  zastapil Habermas rozmowa i dazeniem do porozumienia. Teoria Krytyczna polegala na krytyce i negacji, wiec  zabieg Habermasa spowodowal, ze utracila ona swoje zeby.

Moze o tym swiadczyc  jego nastepujaca uwaga: "...jezeli kiedykolwiek Szkola Frankfurcka moglaby byc precyzyjnie wskazana, to istniala w latach 1933-1941 i byla usadowiona przy 429 West 117 na New York City Upper West Side". /10/ 

J.Habermas przeszedl na emeryture w 1992 r., ale nie zaprzestal aktywnosci intelektualnej; chetnie komentowal wazne wydarzenia polityczne, szczegolnie w Niemczech  i napisal szereg ksiazek na temat Unii Europejskiej. Niewatpliwie sluszny byl na przyklad jego poglad, ze wprowadzenie konstytucji Unii Europejskiej mialoby dopiero sens, gdyby najpierw udalo sie stworzyc cos na ksztalt europejskiego narodu panstwowego. Ostatnia jego ksiazke, "This Too a History of Philosophy" wydano w 2019 r. Mial on wowczas 90 lat. 

Przypisy

1. Stuart Jeffries, "Grand Hotel Abyss. The Lives of the Frankfurt School",VERSO,London 2017, str.357 

2. Roger Scruton, "Fools, Frauds and Firebrands. Thinkers of the New Left", Bloomsbury, London 2019, str. 149. 

3. R.Scruton, jw., str. 155.

4. S.Jeffries, jw., str. 358.

5. R.Scruton, jw. str. 116.

6. S.Jeffries, jw., str. 358.

7. Max Horkheimer, Teodor Adorno, "Dialectic of Enlightenment", Querido Verlag NV., Amsterdam 1947.

8. Leszek Kolakowski, "Glowne nurty marksizmu", wydawnictwo KRAG, Warszawa 1989, t.3, str. 1098.

9. Peter Hohendahl, "The Dialectic of Enlightement Revisited: Habermas' Critique of the Frankfurt School", New German Critique, 1985, No. 35.

10. J.Habermas, "The Frankfurt School in New York" w "Foundations of the Frankfurt School of Social Research", ed. Judith Marcus and Zoltan Tar, Transaction Books, Lakewood 1984, str. 58.