OBOWIĄZKI I PRAWA POLICJANTA I OBYWATELA WZGLĘDEM SIEBIE

Prawo jasno definiuje obowiązki i uprawnienia policjanta wobec obywatela w czasie podejmowania przez niego czynności służbowych m.in. interwencji. Głównymi aktami normatywnymi regulujące te kwestie są:

• Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lutego 2020 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów
• Zarządzenie nr 805 Komendanta Głównego Policji z dnia 31 grudnia 2003 r. w sprawie Zasad etyki zawodowej policjanta

Uprawnienia policjanta wobec obywatela szczegółowo wypisane są w art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Jednakże, pierwszy i najważniejszym obowiązek zgodnie z brzmieniem art. 14 ust. 3 ustawy to: „Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka”, nadto art. 15 ust. 6 tej ustawy, stanowi: „Czynności wymienione w ust. 1 powinny być wykonywane w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, wobec której zostają podjęte.”

Pierwsze artykuły ustawy można krótko podsumować stwierdzaniem, że funkcjonariusz wobec osoby przy której podejmowane są czynności musi zachowywać się z należytą godnością, bez buty i z taktem. Ma obowiązek przestrzegania wolności i praw człowieka oraz w żadnym wypadku nie może ich naruszać, tak jak przystoi funkcjonariuszowi publicznemu.

W sytuacjach nieuregulowanych przepisami prawa, zgodnie z zasadami etyki zawodowej policjanta, powinien kierować się zasadami współżycia społecznego i postępować tak, aby jego działania mogły być przykładem praworządności i prowadziły do pogłębienia społecznego zaufania do Policji.

Każdorazowe nieprawidłowe zachowanie policjanta oraz złamanie przez niego fundamentalnych zasad, może zostać uznane za przewinienie dyscyplinarne zgodnie z art. 132 ustawy o Policji. Poza kwestią profesjonalnego podejścia funkcjonariusza do obywatela, spoczywają na nim obowiązki wynikające z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 lutego 2020 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów.

Zgodnie z § 2 pkt. 1 w/w rozporządzenia każdy policjant, który przystępuje do czynności służbowych związanych z wykonywaniem uprawnień m. in. legitymowania lub zatrzymywania osób musi podać swój stopień, imię i nazwisko, w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, przyczynę podjęcia czynności służbowych, a na żądanie osoby, wobec której jest prowadzona czynność, podaje podstawę prawną podjęcia tej czynności.

Policjant, po zakończeniu wykonywania czynności służbowych, musi (nie, że może ale ma taki obowiązek) poinformować ustnie osobę, wobec której podjęto czynności, o prawie złożenia do właściwego miejscowo prokuratora zażalenia na sposób przeprowadzenia tych czynności. Kwestię tę reguluje § 2 pkt. 4 rozporządzenia w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów.

Powołując się na powyższe dokumenty z artykułu i przepisy w nich zawarte można stworzyć, krótki wykaz obowiązków funkcjonariusza wobec obywatela i odwrotnie.

Policjant jest zobowiązany:

• przedstawić się i podać stopień służbowy oraz podać przyczynę podjęcia czynności służbowej i podstawę prawną.
• ustalić tożsamość osoby legitymowanej na podstawie: dowodu osobistego, dokumentu paszportowego, dokumentu elektronicznego lub innego dokumentu zawierającego fotografię i oznaczony numer z serią. (Jeżeli osoba legitymowana odmówiłaby podania danych i dokumentu, funkcjonariusz ma prawo do zatrzymania jej i doprowadzenia do jednostki organizacyjnej Policji)
• osobę zatrzymaną poinformować o zatrzymaniu oraz uprzedzić o obowiązku podporządkowania się wydawanym poleceniom, a także o możliwości użycia wobec niej środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej
• po zakończeniu czynności, poinformować o prawie złożenia zażalenia na sposób przeprowadzenia czynności

Policjant ma prawo:

• wydawać polecenia osobom postronnym, które są świadkami interwencji np. nakazując odsunięcie się, tak aby policjant mógł np. wylegitymować osobę czy przeprowadzić kontrolę osobistą. Chodzi w głównej mierze o bezpieczeństwo postronnych osób, tej, w stosunku do której podejmowane są czynności, jak i policjantów.
• użyć środków przymusu w przypadku konieczności wyegzekwowania wymaganego prawem zachowania zgodnego z wydanym przez policjanta poleceniem

Policjant nie ma obowiązku:

• przedstawiać się i okazywać odznaki ani podawać stopnia służbowego osobie, która rejestruje interwencję (chyba, że jest to funkcjonariusz publiczny, który jest osobą powszechnie znaną)

Obywatel jest zobowiązany:

• Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 10, policjant ma prawo do: „wydawania osobom poleceń określonego zachowania się w granicach niezbędnych do wykonywania czynności określonych w pkt 1-5 lub 9 lub wykonywania innych czynności służbowych podejmowanych w zakresie i w celu realizacji ustawowych zadań Policji lub w granicach niezbędnych do ochrony przed zatarciem śladów przy zabezpieczaniu miejsca zdarzenia lub w celu uniknięcia bezpośredniego zagrożenia bezpieczeństwa osób lub mienia, gdy jest to niezbędne do sprawnej realizacji zadań Policji albo uniknięcia zatarcia śladów przestępstwa lub wykroczenia.” Oznacza to, że obywatel musi stosować się po poleceń i nakazów funkcjonariusza. Osoby, które nie będą stosować się do poleceń funkcjonariuszy powinny liczyć się z tym, że ich zachowanie może być zakwalifikowane jako utrudnianie prowadzenia czynności policyjnych. Skończyć się to  może nawet postawieniem zarzutów wywierania wpływu na czynności służbowe, a za to grozi do 3 lat pozbawienia wolności.

Przepisy nie wskazują niestety formy ani zakresu lub sposobu wydawania poleceń.

Obywatel ma prawo:

• złożyć zażalenie do prokuratora zgodnie z art. 15 ust. 7 ustawy o Policji: „Na sposób prowadzenia czynności, o których mowa w ust. 1 pkt 1-4a, 5a-7 i 10, przysługuje zażalenie do właściwego miejscowo prokuratora.”

Jeśli jest osobą zatrzymaną przez policję i doprowadzoną do jednostki organizacyjnej Policji ma prawo:

• do zawiadomienia osoby trzeciej o fakcie zatrzymania
• do dostępu do obrońcy i wykonania telefony do niego
• do żądania przeprowadzenia badania lekarskiego przez lekarza przez siebie wybranego (oprócz każdego badania lekarskiego przeprowadzonego przez lekarza policyjnego)

NAGRYWANIE INTERWENCJI

W pierwszej kolejności konieczne jest rozróżnienie nagrywania interwencji od jej rozpowszechniania, gdzie często te dwie czynności są traktowane tożsamo. Prawo nie ogranicza rejestrowania działań podjętych przez policjantów. W przepisach nie ma zapisów zakazujących, jak i zezwalających na nagrywanie.

Więc, zgodnie z zasadą: „czego prawo nie zabrania, na to zezwala” można wyprowadzić wniosek, że rejestrowanie policjanta pełniącego czynności służbowe jest jak najbardziej prawnie dopuszczalne jak i policjant nie ma uprawnień żądać, aby nagrana interwencja została usunięta z urządzenia obywatela, jednak należy pamiętać, że takim nagrywaniem nie możemy przeszkadzać funkcjonariuszowi. Co potwierdza odpowiedź na interpelację poselską nr 12935 z dnia 6 lipca 2017 roku, w której sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji Jarosław Zieliński odpowiada cyt.: „…Wprawdzie z obowiązujących przepisów prawa nie wynika, aby czynności podejmowane przez policjantów w zakresie legitymowania osób oraz dokonywania kontroli osobistej objęte były zakazem ich rejestrowania przez osoby uczestniczące w czynnościach, niemniej nagrywanie interweniujących policjantów nie może utrudniać wykonywania zgodnych z prawem czynności, które są prowadzone na miejscu zdarzenia lub interwencji.”

Problem zaczyna się, gdy obywatel nagrywający czynności, rozpowszechnia je potem w sieci za pomocą serwisów streamingowych takich jak np. YouTube. Zgodnie z art. 81 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: „Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźne zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.”

Zgodnie z w/w artykułem rozpowszechniając wizerunek oraz głos funkcjonariuszy musimy posiadać ich zgodę, więc bez takiej zgody nie możemy takiego nagrania upubliczniać. Może natomiast być wykonane dla celów własnych i służyć np. jako dowód.

Punkt drugi art. 81 zezwala na pewne wyjątki: „Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku: 1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.” Co oznacza, że można rozpowszechnić wizerunek policjanta bez jego zgody w sytuacji, gdy jest on jednocześnie osobą publiczną. Szeregowy policjant z oczywistych względów nią nie jest.

Jeśli jednak obywatel zdecyduje się na udostępnienie nagrania, nie mając zgody do rozpowszechniania wizerunki, musi zamazać twarz i zmienić głos nagrywanego funkcjonariusza.

Publikacja wizerunku policjanta (bez zgody) pozwoli mu na skierowanie sprawy do sądu o naruszenie dóbr osobistych jakim jest wizerunek, który podlega ochronie. Zgodnie z Kodeksem cywilnym osobie, której dobro osobiste w postaci wizerunku zostało naruszone przysługują roszczenia o charakterze majątkowym lub niemajątkowym. Są to m.in. żądanie zaniechania dalszego naruszania, jeżeli jest ono bezprawne, żądanie usunięcia jego skutków poprzez złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie, jak również roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę odpowiedniej sumy na cele społeczne.

Wyjątkiem jest tzw. wyjątek dziennikarski, który zapisany jest w 153 motywie w Ogólnym Rozporządzeniu o Ochronie Danych (dalej: RODO) i brzmi: „Prawo państw członkowskich powinno godzić przepisy regulujące wolność wypowiedzi i informacji, w tym wypowiedzi dziennikarskiej, akademickiej, artystycznej lub literackiej, z prawem do ochrony danych osobowych na mocy niniejszego rozporządzenia…” i później „…przetwarzanie danych osobowych jedynie do celów dziennikarskich lub do celów wypowiedzi akademickiej, artystycznej lub literackiej powinno podlegać wyjątkom lub odstępstwom od niektórych przepisów rozporządzenia, jeżeli jest to niezbędne, by pogodzić prawo do ochrony danych osobowych z prawem do wolności wypowiedzi i informacji.”

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że wyjątek ten dotyczy nie tylko zawodowych dziennikarzy, a wszystkich, którzy spełniają warunki opisane w motywie 153 RODO. Trybunał wskazał, że omawianym wyjątkiem również jest amatorskie nagranie mające na celu „zwrócenie uwagi opinii publicznej na nadużycia policji.” Jeśli jednak Sąd stwierdziłby że nagrywającego interwencję nie obejmuje wyjątek dziennikarki i opublikuje film bez poinformowania policjanta o RODO, może grozić mu kara do 20 milionów euro. Zasądzona jednak kara musi być proporcjonalna do skali naruszenia. Sąd wymierzający ją musi rozważyć zależność między ochroną danych osobowych a swobodą wypowiedzi.

Więcej aktualności i opinii Fundacji LEX NOSTRA: www.lexnostra.pl