W swiecie wspanialych zegarow genialnego konstruktora Gustava Beckera

Coraz rzadziej widzi sie w mieszkaniach stare zegary przeroznego typu, stojace, wiszace, kominkowe i inne. Ludzie maja komorki, zegarki elektroniczne, a takim starociom tykajacym w drewnianych skrzynkach trudno jest mierzyc sie z elektroniczna dokladnoscia nowych zegarow i zegarkow. Przystawia sie im stempel staroswieckosci i nienadazanie za moda. Kiedys mialy one swoje czasy swietnosci i bedac obiektem mody oraz oznaka statusu spolecznego, regulowaly rownoczesnie owczesny rytm zycia w domach, biurach i fabrykach. Moj artykul poswiece wielkiemu budowniczemu zegarow, cenionemu i znanemu na calym swiecie Gustavowi Beckerowi z ziemi dolnoslaskiej.

1. Jak zobaczylem po raz pierwszy zegary Gustava Beckera

Moja przygoda ze starymi zegarami zaczela sie juz dawno, w czasach licealnych, na poczatku lat 70-tych, gdy to za 50 zl kupilem stary wiszacy, bijacy, wahadlowy zegar firmy Junghans, ktory wedrowal ze mna przez wszystkie przystanki mojego zycia. O innych starych zegarach nie wiedzialem nic, ale drogi historii czesto krzyzuja sie i okazalo sie ze moj Junghans ma jednak wiele wspolnego z firma Gustava Beckera, ale o tym pozniej. Kiedys bedac w moim rodzinnym pomorskim miescie, odwiedzilem znajomego, o ktorym chodzily sluchy, ze zbiera stare zegary. Za oszczednosci ze skromnej nauczycielskiej pensji kupowal ciagle zegary, restaurowal je, polerowal staroswieckie skrzynki. Chcialem zobaczyc jego kolekcje. Mial on wylacznie zegary, ktorych wczesniej nigdy nie widzialem. Byly to tzw. regulatory wiedenskie z odwaznikami (Gewichtsregulator) oraz wahadlem, zegary nazywane tez zylkowcami. Ogladalem je z zainteresowaniem, a on powtarzal ciagle tylko jedno nazwisko: Gustav Becker. Wszystkie jego zegary pochodzily bowiem z fabryki tego konstruktora. Puszczalem to mimo uszu, nazwisko nie chcialo mi jakos wejsc do glowy. Znajomy otworzyl drzwiczki skrzynki od zegara, a ja w swojej naiwnosci, tak jak slon w skladzie porcelany dotknalem wiszacy odwaznik. Podskoczyl z przerazenia i wykonal gwaltowny ruch, tak jakby chcial mi wyrwac ten odwaznik z reki wraz z wiszacym zegarem. Wpadka na calego. Ja jako dyletant, nie wiedzialem, ze on dotyka swoich zegarow tylko rekoma w bialych rekawiczkach, dotkniecie gola reka zostawia bowiem slady potu i odciski palcow. To byla jego swietosc, trzeba to zrozumiec. Nie robi tego kazdy przecietny kolekcjoner, inni traktuja to nie tak powaznie. Pozwolil mi mimo wszystko podciagnac do gory specjalna korbka ten odwaznik do gory, czyli nakrecic zegar na chodzenie przez nastepny tydzien. Wychodzac od niego zapamietalem sobie wreszcie nazwisko tego genialnego tworcy przepieknych zegarow – Gustava Beckera. Pomyslalem sobie wtedy, ze kiedys bede mial tez takie zegary, podcigal odwazniki korbka, ale bede je traktowal bardziej po swojsku i dotykal gola reka bez rekawiczki. Po latach jestem mu bardzo wdzieczny za mile przyjecie oraz za zapoznanie mnie z wiedenskimi regulatorami Gustava Beckera.

2. Powstanie i ekspansja firmy Gustav Becker

Gustav Eduard Becker (1819-1885), byl najbardziej znanym w drugiej polowie 19 wieku niemieckim konstruktorem wysokiej jakosci zegarow, zalozycielem marki zegarow Gustav Becker. Urodzil sie w 1819 roku w Olesnicy (Oels) na Dolnym Slasku. Tam uczyl sie na poczatku fachu zegarmistrzowskiego, a potem wyruszyl w swiat, aby poznac metody budowania zegarow w glownych osrodkach ich produkcji w panstwach niemieckich i Austrii. Praktykowal i pracowal we Frankfurcie, Dreznie, Monachium, Berlinie i Wiedniu (u znanego mistrza sztuki zegarmistrzowskiej P. Happachera, 1841-1845). To wlasnie prace nad konstruowaniem nowych modeli regulatorow odwaznikowych (Wiener Regulator) w Wiedniu, ich produkcja w tamtejszym warsztacie daly impuls do jego dalszej samodzielnej dzialanosci. Po powrocie na Slask w 1845 roku i malzenstwie z Luiza, w kwietniu 1847 roku otworzyl ten uzdolniony mlody fachowiec, majac tylko 28 lat, swoj pierwszy sklep-warsztat zegarmistrzowski/firme o nazwie Gustav Becker, w dolnoslaskich Swiebodzicach, wtedy Freiburg in Schlesien, powiat swidnicki. Ta niemiecka nazwa jest o tyle wazna, ze wystepuje we wszystkich publikacjach o Beckerze oraz jest uwieczniona na stemplu na mosieznej platynie jego zegarow.

Poczatek jest zawsze trudny dla zalozycieli wszystkich malych firm. Dzialala ona w dwoch pomieszczeniach budynku przy Bahnhofstrasse 257a. Zaczynal z kilkoma uczniami rzemiosla zegarmistrzowskiego, ktorym pokazal jak sie wykonuje poszczegolne elementy zegarow. Nie mial potrzebnego kapitalu na kupno dobrych maszyn i mogl produkowac tylko w malych ilosciach zegary, tzw. odwaznikowe regulatory wiedenskie, tez nazywane w Polsce jako chodziki wagowe, zegary wagowe, czy zylkowce, z wahadlem. Wieksze pomieszczenia i kapital na zakup maszyn dostal od administracji lokalnej (1850 rok) pod warunkiem, ze bedzie szkolil 80-ciu mlodych uczniow w sztuce zegarmistrzowskiej. W rozwoju jego firmy pomogl mu fakt, ze w miasteczku i okolicy dominowal przemysl wlokienniczy, przedzarski, ktory mogl zapewnic tylko glodowe srodki utrzymania robotnikom. Zakladana przez Beckera firma byla wtedy podwalina nowo powstajacego nowoczesnego przemyslu, ktory mial stac sie obiecujacym trendem rozwojowym dla tego regionu. Praca z uczniami nie byly latwa, co rusz jakas ich liczba porzucala przedsiebiorstwo i trzeba bylo szkolic nastepnych. Niemniej produkcja rozwijala sie stopniowo, a zegary byly coraz lepsze. W 1852 roku na Slaskiej Wystawie Przemyslowej zegary Firmy Gustav Becker otrzymaly wyroznienie za wysoka jakosc, precyje i piekno. Byl to Zloty Medal wystawy, tzw. Medaille d`Or. Ten wlasnie symbol obok inicjalow firmy GB, oraz korony z kotwica byl wybijany na tylnej stronie platyny jego zegarow. Nastepnie, bezprocentowy kredyt od Wielkiego Ksiecia Raciborza pozwolil mu rozbudowac fabryke o dalsze wydzialy, przede wszystkim produkcji skrzyn, obudowy zegarow. Bylo to wazne, gdyz zegary byly wbudowywane teraz w coraz piekniejsze skrzynki drewniane, zdobione ornamentami i stale upiekszane. W ten sposob trafialy one latwiej do bogatszych klientow, stanowiac ozdobe ich domow i mieszkan. Okres swietnosci firmyna nastapil po przelomie w roku 1854, gdy to zawarto umowe dostawcza z rzadem Prus na na dostawe zegarow – wtedy to przyszly ogromne zlecenia od pruskiego Krolewskiego Glownego Urzedu Poczty i Telegrafow, umowa byla odnawiana w 1863 i nastepnych latach az do 1912 roku. Jego zegary byly kupowane na wyposazenie biur i urzedow pocztowych. W 1875 roku ilosc wyprodukowanych zegarow, liczac od poczatku istnienia firmy osiagnela zawrotna jak na te czasy liczbe 100 tysiecy, co dokumentowaly numery fabryczne kolejnych egzemplarzy wybijanych na mosieznej platynie. Od tego roku pojawil sie na platynie stempel z wydrukiem Medaille d`Or. Za to osiagniecie (wielkosc produkcji oraz wklad w rozwoj przemyslu slaskiego) dostal G.Becker Krolewski Order Korony IV Klasy od cesarza Wilhelma I, wreczony mu na zamku w Ksiazu. Zegary Beckera zdobyly wiele nagrod i wyroznien na wystawach w Londynie (1862), Paryzu (1867), Philadelphii (1872), Wiedniu (1873, Sidney (1879), Melbourne (1881), Berlinie (1881), Amsterdamie (1883) oraz Antwerpii (1885).

Jak pisalem, zegary firmy Gustav Becker byly numerowanie na mosieznej platynie, z tylu, na kazdym wyprodukowanym egzemplarzu. Jest to bardzo wazne, gdyz mozna na podstawie tego numeru ustalic rok produkcji, a tym samym wiek posiadanego zegara. W 1880 roku fabryke opuscil 260-tysieczny egzemplarzm w 1885, polmilionowy, w 1890 osiemsettysieczny, w 1892 milionowy (znajduje sie w posiadaniu firmy Termet S.A., wczesniej Predom Termet, w Swiebodzicach, ktora po 1945 roku przejela tamtejsze fabryki zegarow, zobacz link nr 2), w 1900 poltoramilionowy, 1913 – 1,85 milionowy, w 1926 2,244 milionowy. Zegar stojacy z numerem pol miliona, w przepieknej obudowie w stylu historyzmu zostal podarowany dla Otto Bismarcka z okazji jego 70-tych urodzin. Znajduje sie on do dzisiaj w Muzeum Bismarcka w Schönhausen.

Juz od roku 1880 pojawily sie silna konkurencja dla odwaznikowych regulatorow wiedenskich z wahadlem firmy G.Beckera. Tworzyly ja firmy wyrosle jak jak grzyby po deszczu w regionie gor Schwarzwaldu. Powstale tam fabryki produkowaly w wielkich ilosciach tanie, nakrecane sprezynowe zegary roznej wielkosci i ksztaltow, z wahadlami i bez nich - w Furtwangen, Schramberg (firma Junghans), Schweningen (firmy Kienzle, Mauthe), Lenzkirch (firma Lenzkirch). To doprowadzilo do spadku popytu na odwaznikowe regulatory z wahadlem, ktore produkowala firma Beckera. Musiala ona przystosowac sie do nowym warunkow rynkowych i zmienic profil produkcji. Sam Gustav Becker zmarl w 1885 roku, w wieku 66 lat, a jego grob znajduje sie do dzisiaj na cmentarzu w Swiebodzicach. Firme objal syn, Pawel Albert Becker, ktory w 1899 roku utworzyl filie firmy w Czechach, w Braunau.

Firma G.Beckera zatrudniala pod koniec lat 1890-tych okolo 700 pracownikow i byla najwiekszym pracodawca w regionie. Dala ona przyklad i techniczna wiedze dla powstania szeregu innych przedsiebiorstw, ktore lacznie zatrudnialy dalsze 1300 pracownikow. W Swiebodzicach (Freiburg in Schlesien) powstalo silne centrum przemyslu zegarowego zatrudniajacego dwa tysiace wysoko wykwalifikowanych pracownikow. Niedaleko od Freiburga, w Srebrnej Gorze dzialala firma E.Eppnera, ktora do 1945 roku produkowala zegary wiezowe. Obok przedsiebiorstwa G.Beckera dzialaly w Swiebodzicach inne firmy, nie tak znane, ale produkujace rownie dobre i stylowe regulatory odwaznikowe typu wiedenskiego. Nalezaly do nich: Endler&Co. (powstala w 1865 roku), Germania (1871), Willmann&Co (1872), Concordia (1881), Kappel&Co. (1882), Borussia (1888), Carl Böhm (1895). Byly one zakladane przez bylych majstrow i czeladnikow wywodzacych sie z zakladow G.Beckera. Produkowaly one rownie piekne (widzialem juz piekna Concordie) i dobre jakoscowo zegary, tak jak Becker. Na przyklad Concordie zalozyl byly pracownik G.Beckera, zegarmistrz Heinrich Schröter. Firma produkowala regulatory wiedenskie slynace z wytwornego stylu. Wyprodukowala okolo 115 tysiecy zegarow. Przetrwala jednak tylko 18 lat. Co ciekawe, moda na regulatory wiedenskie (odwazniki, wahadlo) trwala ca. 130 lat (1790-1920). Mialem nawet kiedys idee, aby kupic po jednym regulatorze wiedenskim z kazdej firmy freiburgskiej. Zegary te sa jednak trudno dostepne i rzadkie do zobaczenia na aukcjach Ebay wersji niemieckiej. Polowy z nich nigdy nie widzialem, znam tylko z ksiazek ich oznakowanie na platynach. Moj projekt zrealizowalem tylko czesciowo. Sa tam za to czesto oferowane zegary G.Beckera. Ceny do przelkniecia, szczegolnie dla osob, ktore nie pijac i nie palac papierosow moga zaoszczedzic pieniadze na kupno takiego cacka.

3. Zmierzch firmy Gustav Becker

W obliczu konkurencji z innych regionow, wiekszosc wymienionych powyzej swiebodzickich producentow zegarow polaczyla sie z firma Gustav Becker i utworzyla w pazdzierniku 1899 roku spolke akcyjna pod nazwa „Vereinigte Freiburger Uhrenfabriken vormals Gustav Becker AG“ (Zjednoczone Freiburgskie Fabryki Zegarow, przedtem Gustav Becker). Fuzja byla przeprowadzona z pomoca finansowa i organizacyjna Banku E.Heimann z Wroclawia. Nowa firma rozszerzyla palete produkcyjna. W jej asortymencie znalazly sie zarowno odwaznikowe regulatory z wahadlem, sprezynowe zegary z wahadlem tzw. Freischwinger, przykladem sa tutaj tzw. popularne „Slazaki“, zob. Link nr 3, zegary z sekundnikiem, male zegary stawiane na komodach, kominkowe (najczesciej dlugie, niskie w ksztalcie czapki zolnierza napoleonskiego), zegary miesieczne (jedno naciagniecie odwaznika zapewnia ich chodzenie przez caly miesiac), potem budziki podrozne, zegary morskie, kuchenne, i.in. W ramach spolki akcyjnej zarejstrowano w 1904 roku marke Silesia. Mechanizmy byly opatentowane przez Niemiecki Urzad Patentowy (Deutsches Reichspatent D.R.P.). Zegary byly oznaczone stemplami tak jak wczesniejsze produkty GB, ale nie zawsze mialy numeru seryjny oraz znak Medaille d`Or. W 1926 roku firma freiburgska zapoczatkowala wspolprace z agresywnym konkurentem a zarazem najwiekszym producentem zegarow na swiecie, produkujacym ponad 3 miliony zegarow rocznie - Junghans AG. Ta firma ze Schwarzwaldu polknela wiekszosc fabryk zegarow z obszaru niemieckojezycznego (Thomas Haller AG, Hamburg-Amerikanische Uhren AG, Gebrüder Resch, Lenzkirch AG). Podczas wspolpracy zachowano dawne oznaczenia na produktach. Calkowite wchloniecie firmy Vereinigte Freiburger Uhrenfabriken vormals Gustav Becker AG przez Junghans AG nastapilo w wyniku fuzji w 1930 roku. I tak zakonczyla sie samodzielna egzystencja osrodka produkcji zegarow we Freiburgu in Schlesien. Zaklady G.Beckera produkowaly zegary jeszcze do 1935 roku. I w tym sensie zamknela sie linia rozwojowa firmy Gustava Beckera zakonczona stopieniem sie z firma Junghans AG, dlatego pisalem, ze moj pierwszy przeze mnie kupiony zegar wiszacy Junhans mial zwiazek z wczesniejszymi zegarami G.Beckera. W formie szczatkowej fabryki ze Swiebodzic przetrwaly do II Wojny Swiatowej. W czasie wojny produkowaly one tez czesci do samolotow.

Po wojnie w 1945 nastepca zakladow Beckera stala sie „Fryborska Fabryka Zegarow. Na platynie zegarow byl wybity napis „PZF Frybork“. Nazwa „Fryborska“ pochodzila stad, ze w latach 1945-1947 Freiburg in Schlesien nazywal sie Frybork, a dopiero potem - Swiebodzice. Zaklad przejal nawet wiekszosci dawnych doswiadczonych niemieckich pracownikow beckerowskiej firmy, uzupeniajac zaloge polskimi fachowcami. Produkowano zegary roczne, regulatory wiedenskie, zegary kominkowe, sprezynowe, kontrolne/fabryczne, i in.Nastepnie zmienil nazwe na Panstwowa Fabryke Zegarow, potem Dolnoslaska Fabryka Zegarow, ktora zmienila nazwe i profil produkcji – powstal Termet S.A. Produkcja zegarow byly prowadzona w oparciu o dokumentacje produktow firmy Gustav Becker. Produkcje zegarow zakonczono w roku 1952 a cala techniczna dokumentacje i oprzyrzadowanie przekazano Torunskiej Fabryce Zegarow Metron. Tak wiec mysl techniczna Gustawa Beckera powedrowala na koniec do Torunia.

4. Glowne cechy wiedenskich regulatorow odwaznikowych firmy Gustav Becker

Na koniec praktyczne rady dla osob, ktore maja zegary albo chcialyby kupic jakiegos „Beckera“ np. jakis regulator wiedenski z odwaznikami. Latwiejszy w obsludze jest wariant z 1 odwaznikiem, bez bicia, zwany tez zegarem sypialnym. Regulatory odwaznikowe wystepuja w trzech wariantach. Spotyka sie zegary z jednym odwaznikiem wiszacym na cienkiej lince nawinietej na mosiezne koleczko (zob. link nr 4). Sa tez zegary 2-odwaznikowe, gdzie lewy odwaznik zegara (prawy obserwatora) jest do napedzania/chodzenia, a prawy do bicia gongu (co pol godziny i co godzine). Rzadko spotyka sie zegary, ktore maja trzy odwazniki. W tym przypadku dziurka do korbki tego trzeciego jest umiejscowiona nizej, po srodku. Jego rola jest zapewnienie wybijania kwadransow. Podciagajac odwazniki korbka do gory nakrecamy zegar na 1 tydzien, czasami budowano zegary z calomiesiecznym mechanizmem chodzenia, co bylo rzadkoscia.

Na mosieznej platynie sa wybite oznakowania, ktore sa jakby dokumentem tozsamosci kazdego egzemplarza. Rasowy zegar Beckera ma nastepujace elementy wybite na tej grubej mosieznej blasze, (ktora jest podstawa, na ktorej umocowane sa elementy zegara, tryby, osie, itd.): numer, okragly stempel, znak typowy dla Beckera - kotwica a w niej osadzona korona, litery GB znajdujace sie po obu bokach kotwicy, oraz napisem Gustav Becker u gory i Freiburg in Schl. Na dole. Obok, od roku 1875 stempel z napisem Medaille d`Or, znak patentu D.R.P. z liczba, oznaczeniem dlugosci wahadla P (od Pendel) w cm. Te oznaczenia moga byc rozne w roznych okresach dzialania firmy (zob. Link nr. 1). Na wielu zegarach, na tarczy zegara z przodu znajduje sie czesto znak z kotwica, korona i literami GB. Przy zegarach oznaczonych napisem Silesia, na platynie z tylu znajduje sie korona z kotwica, litery GB oraz napis Silesia. Nie zawsze jest wybity numer. W nakrecanych kluczem, sprezynowych zegarach kominkowych albo wiszacych, gdy otworzymy drzwiczki z tylu widzimy tez takie oznakowania. Zegary stojace, kominkowe maja czesto male wahadelko. Nie wolno transportowac/przenosic zegarow z zawieszonym wahadlem czy odwaznikami. Jezeli zegar pozni sie trzeba podkrecic srubke na dole wahadla do gory, skracajac je. Wtedy porusza sie ono szybciej i zegar idzie szybciej. Gdy sie spieszy, kreci sie srubke, tak aby przesunela sie w dol, wtedy zegar chodzi wolniej Ta sama operacje wykonujemy zarowno przy wahadlach regulatorow odwaznikowych, sprezynowych przy malych wahadelkach zegarow kominkowych.

Regulator odwaznikowy wiedenski firmy Gustav Becker moze stac sie ozdoba kazdego pokoju stolowego, gabinetu, biblioteki, niezaleznie od stylu wyposazenia mieszkania. Zapewnia tez duzo przyjemnosci, z ktorych najbardziej cenie sobie jego funkcje uzytkowa, praktycznosc, patrzenie na niego, jego promieniujaca pieknosc, sluchanie tykania mechanizmu oraz cotygodniowe podciaganie odwaznika do gory mala mosiezna korbka...

Na koncu tekstu zamiescilem kilka linkow/adresow internetowych, ktore ilustruja zagadnienia opisywane przeze mnie. Mam nadzieje, ze po nacisnieciu linka pojawia sie odpowiednie zdjecia, teksty i filmiki video z Youtube. Jezeli filmik nie pojawi sie automatycznie, to trzeba adres skopiowac i wkleic do tasmy adresowej u gory ekranu komputera.

P:S. Mam literature, ktora umozliwia rozpoznanie nazw producentow wielu zegarow. Jezeli ktos nie wie, kto wyprodukowal jego stary zegar, moze przyslac zdjecie/opis platyny zegara, z tylu. Moze uda mi sie zidentyfikowac taki wydawaloby sie nieznany zegar i nadac mu nazwe.

Literatura:

Karl Kochmann, Gustav Becker Story 1847-1927, Merrit´s Antiques Inc., 2005

Karl Kochmann, Clock&Watch, Trademark Index of European Origin, Merrit´s Antiques Inc., 2007