Poradnik pisarski (IV) - (Fabula)

Cale szczescie, ze w sztuce pisania rzadza schematy.  One sa konmi roboczymi. Nowinki, eksperymenty, innowacje, choc glosne, stanowia margines. Nawet jesli bywa on szeroki, to jednak marginesem byc nie przestaje.

Juz Arystoteles stwierdzil, ze wszystkie prace  odbywajace  sie w czasie potrzebuja poczatku, rozwiniecia (srodka) i zakonczenia. Pisanie takze, podobnie jak rzezbienie czy malowanie. Struktura trzyczesciowa jest zakorzeniona w naszym zyciu - rodzimy sie, zyjemy i umieramy. rano wstajemy idziemy do pracy/szkoly i w koncu dnia udajemy sie na spoczynek.

Wedlug Arystotelesa w  tej prostej strukturze powinna wystepowac harmonia. Zadna z czesci nie powinna dominowac. Przez wieki utarlo sie, ze wstep i zakonczenie powinny  zajmowac po jednej  czwartej calosci, a srodek - polowe. Tak wiec w przypadku poltoragodzinnego filmu, akcja powinna ruszyc z kopyta nie pozniej niz po mniej wiecej dwudziestu minutach.W przypadku 300-stronicowej ksiazki, -do 75 strony. Im blizej tej granicy, tym wieksze ryzyko zanudzenia czytelnika. Tak wiec w miare szybko maly Artur musi sie zdecydowac na ucieczke z domu rodzinnego z powodu zbyt wysokich wymagan stawianych mu przez mame, zona musi sie zdecydowac opuscic nudnego meza, a dziennikarz, ktory trafil na afere musi sie zdecydowac czy zacznie prowadzic niebezpieczne dla niego sledztwo.

Podstawa prozy literackiej jest fabula.  Wedlug polskiego  podrecznika "Zarys teorii literatury" "organizuje ona wszystkie te elementy przedstawienia, zarowno szeregujac je w czasie, jak tez ustanawiajac pomiedzy nimi zwiazki funkcjonalne". Z kolei glowna forma pokazujaca fabule jest opowiadanie. Sluzy ono " przedstawieniu pewnego nastepstwa zdarzen rozwijajacych sie w czasie, ukazuje zmiennosc stanow rzeczy". Fabula jest lokomotywa ciagnaca calosc.

Wstep ma za zadanie przyciagnac uwage czytelnika, wzbudzic jego zainteresowanie. Na przyklad: ""Zabiles juz kogos?"' - zapytal Dick".Nastepnie, ma stworzyc wiez pomiedzy czytelnikiem i glownym  bohaterem opowiadania. Musi tez namalowac swiat, w jakim cala akcja bedzie sie toczyla (czas, miejsce, kontekst). Do tego dochodzi nadanie tonacji. Tragedia, farsa czy jeszcze cos innego. Akcja szybka czy spokojnie sie rozwijajaca. No i wreszcie trzeba dac powody dla, ktorych czytelnik mialby poswiecic swoj czas na przejscie do dalszej czesci ksiazki.Wystarczy jakies naruszenie typowego trybu zycia bohatera. Moze to byc telefon w srodku nocy, bycie swiadkiem wypadku, choc i list pozegnalny zony opuszczajacej meza moze wystarczyc. Jednak zasadnicze znaczenie ma komplikacja stojace na drodze bohatera, ktore zwykle przybieraja postac konfliktu. W zwiazku z tym nalezy przedstawic osobe czy sily stojace na drodze bohatera opowiadania. Zagrozenie polega na mozliwosci zranienia bohatera, czy to fizycznie czy emocjonalnie czy zawodowo.

Kazdy poczatek fabuly zawiera obietnice zlozona czytelnikowi przez autora. Ta obietnica musi byc spelniona  na dalszych stronach tekstu. A, ze byla na tyle zachecajaca, by wciagnac czytelnika w zawiazujaca sie akcje, czytelnik strawi nastepne fragmenty nudniejsze, przedstawiajce tlo. Czytelnikowi nalezy sie chwila odpoczynku po intensywnej akcji czy analizie zmian zachodzacych w bohaterze.Czytelnik wie, ze oderwanie sie od akcji  bedzie  mu pozniej zrekompensowane. Po chwilach ochlodzenia, ulgi nastapi nieuchronnie powrot do goracej akcji.

W rozwinieciu, czytelnik dowiaduje sie coraz wiecej o rozwijajacej sie akcji i zmianach zachodzacych w bohaterze. Klopoty i konflikt przybieraja na sile. Napiecie rosnie, czytelnik martwi sie zoraz bardziej o los bohatera. Na koniec pojawia sie kryzys.

Zakonczenie otwiera szczyt kryzysu, ktory zostaje rozwiazany. Bohater osiagnal swoj cel albo nie. Mozliwa jest tez niejasnosc, czyli zawieszenie. Glowna postac, w  ktorej dokonala sie zmiana konstatuje te zmiany. Takze nowa wiedze jaka osiagnal o swiecie go otaczajacym.

Z zakonczeniem zwiazane jest pewne ryzyko. slaba koncowka moze polozyc najlepisza ksiazke czy film. Rozczarowania doswiadczalem wielokrotnie. z drugiej jednak strony, swietne zakonczenie moze uratowac ksiazke.

Prosta, trzyczesciowa struktura bywa doprecyzowywana na rozne sposoby. J.S.Bell w  ksiazce pt. "Plot & Structure" streszcza  fabule ("plot") w systemie, ktory nazywa  LOCK skladajacym sie z podstawowych zasad. L- to Lead (bohater), O- to Objective (cel), C- to Confrontation (konfrontacja) i K -to  Knockout (nokaut). Wlasnie zakonczenie typu nokaut premiowane jest najbardziej. Jego ilustracja jest seria filmow "Rocky". Napiecie rosnie az do konca. Wszystko wskazuje na to, ze bohater  ledwie zipie i ma male szanse zwyciestwa. Czytelnik czy widz zadaje sobie pytanie czy bohater podda sie czy stanie do ostatniej rundy walki. No, a ten znajduje w sobie sile moralna czy fizyczna i rusza do ostatecznego boju. Rocky wygrywa, Brody w "Szczekach" rusza w morze i zabija rekina, a Chyna w "Intensity" D.Koontza decyduje sie znalezc sposob na pokonanie smiertelnie niebezpiecznego przesladowcy.

Podstawowy schemat, zwykle nazywany prostym, moze byc przedstawiony tak, jak to zrobil niemiecki krytyk literacki G.Freytag. Juz w 1863 r. Przedstawil on schemat w ksztalcie piramidy i do dzis nazywany jest "piramida Freytaga". Na jej dole, na samym poczatku, wystepuje niestabilna sytuacja, najlepiej konflikt,,ktora uruchamia cala fabule.Nastepnie, dzialanie po dzialaniu powiazanych ze soba zwiakiem przyczynowo-skutkowymj, napiecie rosnie az do szczytu. Konflikt rozladowuje sie i linia fabuly stopniowo opada. Ta czesc opadajaca jest zwykle najkrotsza w calej fabule.

Prosty byl schemat obowiazujacy przez dlugie lata w dziennikarstwie. Nazywano go "odwrocona piramida". Przedkomputerowa technologia nie dawala duzej swobody w skladaniu stron gazety.  Trzeba bylo na wyczucie przewidywac ile miejsca pozostanie na zamieszczany tekst. Stad nakazem bylo umieszczanie wszystkich najwazniejszych informacji na samym poczatku. Stloczone w pierwszym paragrafie byly dalej rozwijane zgodnie z porzadkiem waznosci. Mialo sie pewnosc, ze jezeli cos sie nie zmiesci, to beda to informacje najmniej wazne. Slaboscia bylo to, ze zageszczenie w pierwszym paragrafie informacji odpowiadajacych na obowiazujacy zestaw pytan: kto-co-kiedy-gdzie-dlaczego, czynilo tekst malo zachecajacy dla czytelnika.

Wspolczesnie dominuje schemat "W" stworzony przez W.Williamsa i przedstawiony w ksiazce pt. "Form in Literature" (Forma w literaturze). Gorny koniec litery po lewej stronie to intencja; bohater pragnie cos osiagnac. Jednak napotyka na przeszkode i linia fabuly wedruje w dol do punktu, ktory jest pierwsza bariera. Jednak bohater zdobywa sie na wielki wysilek i pokonuje pierwsza bariere. Linia oczywiscie wedruje ku gorze i osiaga punkt, w ktorym wydaje sie, ze jego zamiary moga sie zrealizowac. W ten sposob zakreslona zostala lewa polowa litery "W". Tutaj jednak cos zakloca dzialania bohatera i linia spada w dol. Dolny punkt litery obrazuje katastrofe. bohater upada tak nisko, jak tylko mozna. Moze nawet stracic zycie. Jezeli nie, to ma szanse by dzielki swej sile, madrosci i sprytowi wyjsc obronna reka z niby beznadziejnej  sytuacji i dopiac swego. I to jest wlasnie ostatni punkt litery "W".

Mniej popularne sa inne ksztalty fabuly. Pierwszy z nich to fabula epizodyczna nazywana tez opowiescia rozbojnikow. Graficznie, przybiera postac szeregu polaczonych ze soba na dole jakby szczytow gorskich o tej samej wysokosci. To taka linia zygzakow. Fabula sklada sie z szeregu epizodow, np. przygod jakiegos bohatera. "Tom Jones" H.Fieldinga i "On the Road" J.Kerouaca  moga byc tej fabuly przykladami.

Inny schemat nosi nazwe  "fabuly klepsydrowej". Drogi dwoch bohaterow zyjacych niezaleznie od siebie w pewnym momencie sie spotykaja. Na przyklad ksiaze spotyka zebraka i zamieniaja sie rolami.

Jeszcze inny typ fabuly przybiera ksztalt kola. Na przyklad samolot zostaje porwany i rozne osoby w to uwiklane patrza na wydarzenia pod swoim katem.

Na schematach opieraja sie podstawowe wzory fabul. Niektore z nich sa wrecz archetypiczne. Pewnie najstarszym jest poszukiwanie, pogon za czyms. Bohater udaje sie na poszukiwanie Swietego Graila, a dojrzewajucy mlodzieniec idzie w swiat w poszukiwaniu sensu zycia. Stary jak swiat jest jest wzor, ktorego istota jest rewanz.W zyciu ludzi plemiennych wystepowal czesto. Bardzo byl zywy w westernach. Tajemniczy przybysz-rewolwerowiec przybywal do osady w poszukiwaniu mordercow jego zony i dzieci, nie mowiac juz o spaleniu domu. Mozna tez mscic sie za niesprawiedliwe traktowanie,np. krzywdzacy wyrok. Klasyczna postacia jest tu Hrabia Monte Christo. Milosc jako trzon fabuly tez jest znany od wielu lat. Niech przykladem bedzie "Romeo i Julia". Z kolei przygody od zawsze pobudzaly emocje czytelnikow. Szczegolnie tych osiadlych, zyjacych w spokoju. Dzieki opowiadaniu przezywaja zastepczo rozne emocjonujace sytuacje. Ucieczka przed niebezpieczenstwem wystepuje nie tylko w podswiadomosci ujawniajacej tresci w snach. Oczywiscie konczy sie ulga. Jeszcze inny wzor to "jeden przeciwko wszystkim". Bohater o silnej osobowosci staje w obronie zagrozonej spolecznosci. Z czasem czesc bronionych przylacza sie do niego. Niech "Lot nad kukulczym gniazdem" czy "W samo poludnie", beda przykladami. Moze tez byc odwrotnie, bohater pragnie samotnosci lecz okolicznosci zmuszaja go do wlaczenia sie w niebezpieczna sytuacje. To wlasnie przytrafilo sie Rickowi w "Casablance". Dwa ostatnie wybrane typowe wzory to wladza i alegoria.Przykladem pierwszego jest zdobywajacy wladze Michael Corleone w "Ojcu Chrzestnym". Przykladem drugiego jest "Folwark zwierzecy".

Wystepuje zasadnicza roznica pomiedzy fabulami  nastawionymi komercjalnie a fabulami literackimi. W pierwszych nacisk jest polozony na akcje, w drugim dominuje penetracja duszy bohatera, jego zycie wewnetrzne. Fabuly komercyjne okresla sie jako "kierowane fabula" podczas gdy literackie - "kierowane postacia".

W powiesciach zwykle jest jedna fabula podstawowa. Kilka fabul rownorzednych jest rzadkoscia. Wystepuja na przyklad w sagach rodzinnych. Wymagaja duzej ilosci stron i sa trudne do prowadzenia, bowiem trzeba przeskakiwac umiejetnie z jednej fabuly na druga.Natomiast czestym zjawiskiem sa fabuly poboczne. Czasem splataja sie z glowna fabula, czasami zwiazane sa z postaciami drugorzednymi. Przykladem pierwszej moze byc watek erotyczny prawie zawsze wystepujacy w powiesciach kryminalnych Lee Childa. Jack Reacher zwykle wchodzi w romans z jakas policjantka, prawniczka albo oficerem wojska. Zwykle detektywi prywatni maja problemy z alkoholizmem, zonami czy wrednymi policjantami. Fabula poboczna moze ciagnac sie przez prawie  cale opowiadanie, ale musi zakonczyc sie tuz przed jego zakonczeniem. Moze tez pojawic sie na krotko pod koniec opowiadania i tez musi zniknac przed zakonczeniem.

Jednostka nizszego rzedu w konstrukcji fabuly jest scena. Moze byc krotka i zawierac sie w jednym akapicie. Moze byc dluga i rozciagac sie na kilkanascie stron. Przecietnie powiesc sklada sie z 30-70 scen. Scena jest akcja rozgrywajaca sie w jednym czasie i miejscu. Natomiast postaci moga wchodzic  i wychodzic ze sceny. W kazdej scenie musi zdarzyc sie cos co posuwa fabule do przodu, gdyz musi ona zawierac napiecie dynamiczne. R.Chandler, klasyk powiesci detektywistycznych mial sposob na zaradzenie sytuacji gdy akcja "siadala' - po prostu wprowadzal czlowieka z pistoletem.

Niezastapionym narzedziem konczenia scen jest "cliffhanger", czyli wprowadzenie niepewnosci. To "zawieszenie nad urwiskiem" zapoczatkowal T.Hardy w swoim serialu  "A Pair of Blue Eyes" w magazynie opowiesci kryminalnych "Tinsley Magazine" publikowanym w latach 1872-1873. Autor na koniec jednej ze scen doslownie zawiesza nad przepascia  H.Knighta, bohatera opowiadania. Ta technika bardzo dobrze pracuje w serialach telewizyjnych. Niech jej przykladami beda dwa zdania: "Musimy sie naradzic i zadecydowac ktorego z nas bedziemy musieli poswiecic", "Na progu stanela istota ludzka, jakiej dotad nigdy w zyciu nie widzialem." Jasne, ze czytelnik bedzie chcial szybko znalezc odpowiedz na rodzace sie pytanie.

Jest wiele sposobow wymyslania fabul Jedna z nich jest zadawanie sobie pytania: "Co by bylo gdyby?". Mozna sie w to bawic czytajac gazety czy  ogladajac telewizje. Pomysly nalezy zapisywac i do nich wracac.

Dla porzadku nalezy dodac, ze jest nisza w postaci opowiadan nie opartych na fabule. Zwykle jest to zalozeniem pisarstwa eksperymentalnego. Na przyklad przedstawia sie kilka zdarzen nie powiazanych ze soba - szczegolnie zwiazkiem przyczynowo-skutkowym. Ale i tu mamy pewne wzory pisarstwa niefabularnego. Wszystkie cechuje koncentracja na byciu, a nie dzialaniu. Do nich nalezy mozaika.Pisarz robi ukladanke z wyobrazen, symboli, powtarzalnych sytuacji i postaw. W trakcie tego procesu stopniowo wylania sie calosc. Porownuja to do malarstwa impresjonistycznego. Mozaiki wystepuja w roznych formatach. Mozna ograniczyc sie do budowania  nastroju. Reprezentantami tego formatu sa horrory. Drugi format ogranicza sie do szkicowania jakiejs postaci. Nie idzie o szukanie rozwoju osobowosci. Po prostu osadza sie bohartera w roznych sytuacjach. "Buszujacy w zbozu" jest tego przykladem. Do struktury mozaikowej nalezy rowniez  format nazywany "kawalkiem zycia". Przedstawia sie rozne postaci, by ujawnic kontekst spoleczny. Zestaw malych wydarzen potrafi zarysowac szersza, ponadosobowa rzeczywistosc. Przykladem sa "Grona Gniewu" i "Oliver Twist". Latwo jest w ten sposob zanudzic czytelnika.Poza mozaika jest tez zblizona do niej struktura "kolazowa". Tu nawet nie ma ambicji by pokazac jakis ogolny obraz. Dzielo jest zbiorem nie powiazanych ze soba elementow. Energie czerpie ta forma z opisania roznego rodzaju krancowo kontrastujacych ze soba elementow, ktore normalnie nie maja ze soba nic wspolnego. "Don Kichot" i "Malowany ptak" sa egzemlifikacjami tego typu literackiej dzialalnosci.

Porzadek porzadkiem, schematy schematami, ale tez skuteczna okazuje sie technika, ktora moglibysmy nazwac po polsku "jazda na wariata". Na Zachodzie nazywa sie ona "technika pedzacego stada bizonow". Uciekajacy sie do niej pisarz powinien siasc przy stole i pisac co mu do glowy przychodzi. Slowa, zdania, paragrafy i sceny mkna jak stado pedzacych bizonow. Wazne by biegly w pozadanym kierunku; mniejsza o szczegoly trasy. Pisarz ma podazac ze stadem i starac sie na ile moze, korygowac kierunek biegu stada.

Zrodla:

Ansen Dibell, "Plot. How to build short stories and novels that don't sag, fizzle, or trail off in scraps of frustrated revision - and how to rescue stories that do", 1988.

James Scott Bell,"Plot & Structure. Techniques and Exercises for Crafting a Plot That Grips Readers from Start to Finish", Writer's Digest Books, 2004.

David A. Fryxell, "Structure & Flow. How to focus, organize and unify all types of magazine articles to hold your reader from the lead to the end",Writer's Digest Books, 1996.

Pat Kubis, Bob Howland, "The Complete Guide to Writing Fiction and Nonfiction", Prentice Hall, New Jersey 1990.

Kelley Griffith, "Writing Essays about Literature. A Guide and Style Sheet", Thompson & Heinle, Australia 2002.

M.Glowinski, A.Okopien-Slawinska, J.Slawinski, "Zarys teorii literatury", WSiP, Warszawa 1975.

R.P. Clark, "Writing Tools. 50 Essential Strategies for Every Writer", Little, Brown and Company, NY 2006.