Fenomen myslenia "mlodych, wyksztalconych z duzych miast" jest slabo rozpoznany i wymaga wiele wysilku poznawczego. Potrzebny jest wysilek wielu ludzi i nie skonczy sie na paru podejsciach. Jak to jest, ze sa zastepy ludzi, ktorzy w jakis sposob potrafia nie dostrzegac faktow, slabo rozpoznaja zwiazki przyczynowo-skutkowe i robia zupelnie elementarne bledy logiczne typu naruszania zasady niesprzecznosci? Akurat trafilem na przypadek, kory pozwoli spojrzec na problem od strony historycznej. Opieram sie na ksiazce Jerzego Putramenta pt. "Wojna" ukonczonej w 1961 r., a wiec juz po Odwilzy Pazdziernikowej, kiedy to mozna juz bylo pisac swobodniej. Putrament byl dorodnym lemingiem. Mieszkal w Wilnie, mial wyksztalcenie uniwersyteckie, a po wojnie nalezal do scislej elity intelektualnej PRL. Trzy lata-sekretarz generalny ZLP i 22 lata - zastepca prezesa tej instytucji. Posel na sejm - 8 lat i czlonek KC PZPR - 17 lat. Czegoz trzeba wiecej.

Pewna filolozka na swoim blogu  "Archiwum Mery Orzeszko"stara sie zniechecic do czytania ksiazek Putramenta. Nadawaly sie one do zapelniania nowozakupionych mebloscianek i kupowano w tym celu z "pol metra Putramenta". Zas "lud PRL uwazal go za wyjatkowego chooja i skurwysyna, tak wielkiego skurwysyna, ze nawet posluszne studentki polonistyki brzydzily sie brac do rak jego tworczosc". Jakkolwiek Agnieszka Osiecka w swoich wspomnieniach potraktowala go dosc zyczliwie: "My uwazalismy go za politycznego szalawile, a groznej jego postawy rozsierdzonego zubra - balismy sie troche". Mozna i tak, choc czlowiek ow nie powinien zaslugiwac na poblazliwosc, bo przed wojna stal sie agentem NKWD, a po wojnie - Urzedu Bezpieczenstwa. Publicznego.

Putrament myslal w sposob zadziwiajacy;przebywajac w Rosji Sowieckiej przez okres II wojny swiatowej nie dostrzegal, ze system totalitarny tam dzialajacy jest zbrodniczy. Nawet jezeli cos tam zauwaza, to natychmiast to tuszuje i usprawiedliwia - nawet wywozki Polakow  (wlacznie z jego najblizsza rodzina) na Syberie. Kocha Kraj Rad i jego ludzi, jednoczesnie z niechecia traktujac Polske i jej obywateli. Szczegolna nienawisc budza politycy przedwojenni, Rzad Londynski, Andersowcy i AK. No, ale o wszytkim po kolei z przytaczaniem odpowiednich fragmentow ksiazki.

Kraj Rad mimo ubostwa i brudu bywa olsniewajacy. Szczegolnie Moskwa, a w niej cudowne miejsce - Kreml.Oto pare cytatow: "Wracalismy o swicie. Moskwa o tej porze najladniejsza.Trawniki u kremlowskich murow zielone i czyste" (str.167). "Jest olsniewajaco piekny, swiezy ranek. slonce jeszcze nie wstalo. Plac Komsomolski wielki i czysty" (s.90)."...i wreszcie cudowny kompleks Kremla...chodze pare razy na dzien, gapie sie na mury. Nie powiem, zebym je podziwial. Wydaje mi sie starym znajomym, do ktorego po prostu wrocilem"(s.96). Kreml ma cudowne, magiczne wrecz wlasciwosci:"I nagle z pobliskiego Kremla dolatuje melodyjny dzwiek kuranta. Jak krzyk koguta, zwiastujacy zorze, odejscie koszmarow". Nie wiem czy takie wlasciwosci maja takze inne Kremle, na przyklad ten w Kazaniu: "Kreml i tutaj, bardzo malowniczy".

Putrament nie zauwazyl, ze ten Kreml, podobnie jak wiele sowieckich urzedow i biur budzily groze. Byc wezwanym tam bylo loteria. Mozna bylo byc nagradzanym, a mozna bylo zostac zeslanym na sybir lub do lagru. A taki Boy-Zelenski to pojmowal.  Na str. 50 czytamy o tym, jak sie przestraszyl po wezwaniu do "oblispolkomu" we Lwowie: "Wzywaja go. Znika i zjawia sie po kilku minutach. Okazalo sie, ze go premiowano za wzorowa prace na uniwersytecie. Odetchnal z ulga. Mowi mi polglosem: "Co za kraj! nigdy nie wiadomo, po co cie wzywaja. Raz premia, raz paszport z paragrafem". Rozumial to dobrze dzielny zolnierz, marszalek Zukow. Gdy go wezwano na Kreml i Stalin zaproponowal sniadanie, to, jak stwierdzil: "Nie odmowilem choc bylem juz bardzo najedzony". 

Wspaniali sa tez ludzie radzieccy:"Ale jednoczesnie widzialo sie wspanialy lud,prosty,cierpliwy,wytrzymaly, z natury swojej dobry i zyczliwy...Ten wspanialy dyzurny lejtenant w Zmerynce. Zolnierze z transportow idacych na front:pogodni i zyczliwi, mlodzi, jacys czysci i prosci" (s.92). Ciekawa sprawa z ta czystoscia. Czasem Putrament zachwyca sie czystoscia jakiegos clowieka, co pozwala domniemywac, ze reszta to brudasy pozbawione cnoty czystosci. Do tego trzeba dodac niezwyklych bohaterow. Na przyklad pisarz Pawlenko opowiada Putramentowi nastepujaca historie z wojny finskiej:"...bombowiec wraca na baze z bombami. Psuje mu sie podwozie - jedna ploza. Przy ladowaniu grozi wybuch. Wobec tego jeden z zalogi wylazi na skrzydlo, czepia sie czegos tam i wlasnym cialem sluzy jako ploza" (ss 334-35). Stanowczo, konstruktorzy samolotow radzieckich powinni uwzglednic te innowacyjna opcje, jako bardzo oszczedna. Trzeba dodac, ze Sowiet przezyl i pogruchotany trafil do szpitala.

Nawet Stalin budzil podziw pisarza: "Stalin przemawial rzadko, mowil krotko. W kazdym przemowieniu staral sie dac jedno, dwa przyslowia, latwe do zapamietania. Ludzie sie ich chwytali, powtarzali, starali sie na nich oprzec swoja nadzieje" (s.93).

Swiadomosc Putramenta zapelniaja dziela pisarzy radzieckich. Tam czerpie natchnienie, tam znajduje odpowiedzi na nurtujace go pytania. Najbardziej: Furmanow ("Czapajew"), Fadiejew ("Kleska") i Szolochow. Ale takze: Niekrasow ("W miescie ojczystym"), Majakowski ("Lewa marsz"), A.Tolstoj i Konstanty Treniew ("Lubow Jarowaja"). Szczegolnie gorace uczucia budzil FadiejewL :Do Fadiejewa chodzilismy urzedowo. I ten byl niezwykle mlody jak na klasyka. Mlody, wysoki, przystojny, o czystyuch oczach i urzekajacym usmiechu" (s.102).

Najbardziej uderzajace jest traktowanie przez Putramenta sprawy wywozek na Sybir. Szybko tam trafili jego rodzice i dwie siostry. "Bylo to kilka dni niesamowitych. Lwowscy notable i mieszczanie w duzym procencie zostali wywiezieni. Duzo bylo przypadkowosci w ich doborze, ale przynajmniej zasada ogolna byla jasna" (s.27). Krotko mowiac, porzadek byl. I dalej: "Z Baniewa wywieziono prawie wszystkich osadnikow. Paru zostalo. Dodajmy od razu:ci wlasnie zgineli" (s.28). Po prostu, pechowcy nie zabrali sie na transport na Syberie. Leming-Putrament tak sobie tlumaczy cala sprawe: "Nie wierzylem pogloskom, od ktorych huczalo miasto. To znaczy, oczywiscie, wiedzialem, ze ludzi wywoza. Ale twardo sie upieralem, ze dotyczy to tylko ludzi obcych klasowo. Mowilem sam sobie: trudno, w tak delikatnej sytuacji lepiej, zeby byli z dala od granicy" (s.27). Nie za bardzo przejal sie Putrament zsylka calej rodziny "gdzies w obwod nowosybirski". "Na poczatku bylo im bardzo ciezko. Stopniowo jakos sie urzadzili...Mania zostala nawet majstrem od zywicy"  (s.28). Po prostu, swietnie, zyc nie umierac! "...tych wszystkich Komi ASRR, Workutach i Kareliach" (s.174) traktowal jako nazwy geograficzne. A inne fale masowych wywozek zawsze dalo sie jakos usprawiedliwic.Na przyklad nadwolzanskich Niemcow "wpakowano do pociagow i wywieziono gdzies do Kazachstanu" (s.123). Dlaczego? "...na skutek wykrytych jakichs prob kontaktow z hitlerowcami" (s.123). W pewnym momencie leming uzmyslawia sobie, ze zsylka rodziny jest jakims probleme: "Potem piec lat Syberii, mozna z tego zrobic caly tom". Pewnie, ze jako owczesny leming, tego nie zrobil.

Polska i Polacy nie zasluzyli na szacunek Putramenta. "Moje naczelne odczucie: dziwny, nie znany mi kraj"(s.277). Jakby Tuskiem mowil. Nie lubi tez nacjonalizmuL 'Nacjonalizm nie jest schorzeniem nieuleczalnym" (s.228). Krotko mowiac, grozi. Slow: "hanba", "zbrodnia" czy "lagier" nie uzywal w opisie Kraju Rad i ludzi radzieckich. Natomiast co do Polski, kazdy epitet jest dobry: "Poza tym Hawryluk opublikowal w polskim przekladzie swoje wpomnienia z Berezy, pierwszy i najsilniejszy dokument o tym miejscu hanby polskiego faszyzmu" (s.37).

Nienawisc Putramenta budzil rzad londynski. Oto jak pisze o "ambasadzkich "delegatach"": "Metody te byly zywcem skopiowane z czasow sanacyjnych. Zdumiewajace widowisko: ogromny kraj walczacy z ogromnym wysilkiem, nie dojada, nie dosypia - w nim rozproszona enklawa dziesiatkow tysiecy wywiezionych, w nedzy, w glodzie, zimnie i, z kolei, w tej enklawie uwijajacy sie spryciarze, ktorzy handluja, szmugluja, po prostu kradna dary roznych Ameryk i Kanad dla tamtych glodujacych, przy okazji pyskujac na bolszewikow, zwalajac na nich cala odpowiedzialnosc za swoje zlodziejstwa" (s.148). Nic dziwnego, ze rzad gen.W.Sikorskiego nie budzil zaufania: "Nikt z nas,zreszta, nie uwazal go za "swoj" rzad i w zadnym wypadku nie zyczyl sobie miec z nim do czynienia" (s.162). Pewnie, ze swoim rzadem byl ten w Moskwie, a pozniej ZPP itd.

Armia Krajowa budzila wscieklosc Putramenta. To byly bandy, ktore przywal tapowcamiL ""Tak tam nazywano oddzialy obediencji londynskiej. Mialo to znaczyc "tajna armia polska" (s.226).Moze dlatego, ze uwazal, ze polscy patrioci wprowadzili w Polsce terror? "Zaczal sie terror. Pod Zakopanem dzialal "Ogien"' (s.333). Tylko byl z nimi problem: "pod Kielcami podobno szwendali sie bandziorzy", "Przechwycono jakies sygnaly, ze tu wlasnie dzisiaj ma byc randka jakiejs bandy okolicznej. Zrobiono zasadzke" (s.340). Dodac nalezy, ze w te zasadzke wpadl sam major Jerzy Putrament. Czyzby byl glupszy od Londynczykow i "tapowcow"?  To wlasnie glupota tych ostatnich spowodowala smierc niejakiego Stacha Maksymiuka z Lidy. Na ich polecenie "poszedl do niemieckiej policji, zostal zdemaskowany i rozstrzelany".Czy moglo byc inaczej gdy polskie podziemie mialo glupkowatych, naiwnych dowodcow? Oto smakowita historyjka:

"Znuzony wyszedlem na balkon i tu doskoczyl do mnie jakis malenki, nerwowy czlowieczek, ktorego dotad w dyskusji nie dostrzeglem. Chwycil mnie za reke, zaczal szeptac:

-Prosze pana, w sekrecie panu powiem: jestem komendantem Armii Krajowej na wojewodztwo wilenskie.Przez dwa lata narazalem sie co dzien. I w jednym punkcie ma pan racje - to bydlo, ci obszarnicy!

Reka jego kurczowo zacisnela sie na mojej, oczy szalenczo blysnely. Mial malenkie wasiki, nalezal do takich ruchliwych, nieduzych mezczyzn, ktorym ten wlasnie mankament przysparza ustawicznego podniecenia. W wojsku zwa ich "konusami". Zolnierz bardzo sie ich boja, bo sa zlosliwi, jakby byli kalekami" (s.263).

Leming - Putrament pokazuje duzo pogardy, a nawet nienawisci do ludzi. Na ogol sa oni jacys mali. Jakis staruch zostanie zastrzelony, a "jakis wyrostek wpadl pod kola" samochodu samego Wielkiego Dowodcy.

Nie moge nie dodac, choc nie potrafie dopasowac do calosci zachowanie leminga w pierwszym miesiacu wojny wrzesniowej. Napisal on: "Bylem wesoly, spiewalem, trzymaly sie mnie kawaly" (s.93). Moze to zrobi jakis psychiatra?

Czy spotkala Putramenta jakas kara za te jego haniebna krzatanine zyciowa? Niet! Wrecz odwrotnie. Zyl w dostatku i slawie. No, chyba, ze uwzglednimy sprawe zebow. Na stronie 52 lakonicznie stwierdzil: "Zeby mi dokuczaly. Przewlekla kuracja". A bylo to lato 1940 r. Pod koniec ksiazki pozalil sie, ze juz stracil wszystkie zabki. Nie pomogla przodujaca w swiecie, radziecka dentystyka. Szkoda, ze tylko to. Ja bym sporzadzil pieczolowicie i nie bez radosci, cala liste roznych innych okolicznosci.