Zgliszcza tamtego świata - wołyńskie wspomnienia (5)

22. VI. 1941 – 13. VII. 1943

         Nowa wojna! Jedna się nie skończyła, a już druga wybuchła. Nas, Polaków ta wojna uchroniła od transportu na Syberię, bo jak później dowiedzieliśmy się, u sołtysa już leżały listy wszystkich do wywózki, co miało nastąpić w lipcu. Deportacja była tylko kwestią czasu.

        My w Sielcu przyjęliśmy tę wojnę jako zmianę okupacji – z sowieckiej na niemiecką. Ciągle czekaliśmy kiedy wróci Polska. Wojna wybuchła nad ranem w niedzielę. W naszej wiosce, oddalonej od Bugu w prostej linii ok. 50 km, słychać było jakieś detonacje. Na wsi radia nie było, wieści nie rozchodziły się szybko, ale widoczne było poruszenie wojsk sowieckich. We wtorek rano wkroczyły do Sielca oddziały sowieckie, żołnierze zaczęli wszędzie kopać okopy.

       Mieszkańców ogarnął lęk. Nasz ojciec, jak już wspomniałam, był bardzo przezorny. Każda z nas miała plecak harcerski, zapakowałyśmy tam osobiste rzeczy, świadectwa szkolne, dokumenty, całe bogactwo w małym plecaku, i na polecenie ojca opuściliśmy dom. Tata kierował nas wzdłuż stawu, do słabo zamieszkałych miejsc, przewidując, że Rosjanie będą się bronili w Sielcu. Uciekaliśmy przed siebie i w pewnym momencie zaczęły bzykać kule z karabinów maszynowych. Na szczęście był tam nasyp ziemny i on nas ochronił...

       W niedalekiej odległości były zabudowania ukraińskiego gospodarza i tam biegliśmy. Znowu świsnęły kule, ale Niemcy lornetujący teren chyba spostrzegli, że to biegną cywile, bo przestali strzelać. Schowaliśmy się w murowanej piwnicy. Po południu, około 16-tej rozpoczęła się zażarta walka. Pociski artyleryjskie przelatywały nad naszym schronem, dalej nad stawem i rozrywały się we wsi. Za każdym razem gdy słyszałam przeciągły, jęczący świst kuliłam się ze strachu.

      Boże, jaka straszna jest wojna! Stłoczeni w piwnicy – rodzina gospodarzy, nasza rodzina i krewni nasi, Witkowscy - czekaliśmy co przyniesie los. Bitwa trwała całą noc. Nad ranem wszystko ucichło. Wyszliśmy ze schronu. Byłam odrętwiała, szczególnie dokuczał lewy bok, bo przeleżałam skulona na kupce ziemniaków. Ślad pozostał na całe życie – ból i drętwienie lewego boku odczuwam do dziś.

       We środę po południu Niemcy pozwolili cywilom wejść do wioski. Pierwsze wrażenie – to wartujący na moście żołnierz niemiecki, jasny blondyn, z rzęsami jak słoma, w kasku na głowie, stojący butnie, w rozkroku. Bałam się go.

       We wsi było całkowite pogorzelisko. Ocalał tylko jeden dom- mojej koleżanki, który stał trochę na uboczu, ocalał kościół, młyn, oraz duży, piętrowy budynek szkolny, ale tylko dzięki przytomności i odwadze woźnego, Polaka, p. Ciszka. Niemcy wkraczając podpalali zabudowania. Budynek zaczął się palić przy schodach, widocznie płomień nie był silny, skoro udało się go stłumić. Dla nas było to wielkie szczęście, bo wszystkie rodziny pogorzelców znalazły tam schronienie.

       Widok był straszny. Wszędzie leżały grube kawały żelastwa z pocisków artyleryjskich. Na naszym podwórku leżały dwa konie, brzuchy rozdęte, jelita na wierzchu, pyski rozwarte w zastygłym przerażeniu. Na drugim podwórku leżeli trzej zabici Rosjanie. Wszyscy w szarych mundurach jak szara ziemia, twarze w tym samym kolorze. Leżeli twarzami do ziemi, jeden miał szeroki otwór w szyi. Na innych podwórkach, w ogrodach też byli zabici, ale mężczyźni z wioski zmuszeni przez Niemców już ich chowali...

      Miejscem spoczynku były przydrożne rowy. Niemców nie interesowały ich dokumenty, kto zginał i nie pozwolili też cywilom sprawdzać. W miejscowym parku leżał ciężko ranny w brzuch, jęczał głośno, wzywał matkę. Nie wolno było udzielić mu pomocy pod groźbą rozstrzelania. Zmarł później. Sąsiad nasz, Zamkiewicz ukrył się w schronie murowanym. Jego dom zaczął się palić, Niemiec pędzący przed siebie dał mu przyzwolenie na ratowanie dobytku, a następny za nim skierował serię z automatu. Zamkiewicz ciężko ranny w brzuch doczołgał się do sadzawki, pił wodę, miał pragnienie i nad tą sadzawką skonał. Rodzina w schronie ocalała.

      W Sielcu mieszkał felczer, Konstanty Prociuk. Biorąc udział w I wojnie światowej jako pomocnik lekarza poznał nieco tajemnice medycyny i leczył ludzi, nieraz skutecznie. Szczepił dzieci przeciw ospie – do dzisiaj mam na ręku dwa duże placki, ślady po tym szczepieniu. Mojej koleżance złożył nawet nogę, którą złamała na lodowisku - i to dobrze, bo do dzisiaj ma prostą. Być może złamanie nie było skomplikowane, albo zabieg wykonany profesjonalnie. Otóż ten Konstanty Prociuk, znający nieco niemiecki, tuż po bitwie, gdy ziemia była jeszcze gorąca i szał walki nie ostygł, wyszedł ze schronu. Pewnie potraktował Niemców jako wyzwolicieli. Podobne postąpiło kilku innych mężczyzn. Wśród nich był prawdopodobnie nasz starszy kolega, Tadzik Kowalski. Niestety, wszyscy swoją odwagę czy łatwowierność przypłacili życiem. Niemcy ustawili ich w szeregu w miejscowym parku i skosili salwą karabinu maszynowego. Rodzina Tadka Kowalskiego nadaremnie go szukała i wśród zabitych też go nie zidentyfikowała.

        Pierwsze działania Niemców po wkroczeniu zostały skierowane przeciw Żydom. W naszej wiosce, jak wspomniałam – były dwie rodziny żydowskie, żyjące z dala od siebie i chyba nawet nie utrzymujące ze sobą kontaktów. Któregoś dnia zaobserwowałam przed szkołą taką scenę. Niemcy ściągnęli kilku młodych Żydów (być może niektórzy z nich byli krewnymi tych dwóch rodzin, a może uciekli z miasta na wieś, bo ich nie znałam) i urządzili sobie „zabawę”. Nie znam niemieckiego, nie rozumiałam poleceń, ale z przebiegu wydarzeń można było się zorientować o co chodziło. Dwaj Żydzi otrzymali polecenie wzajemnego policzkowania się. Brat brata nie chciał skrzywdzić i uderzał słabo. Niemiec nie był z tego zadowolony i pokazał jak należy bić - uderzając jednego z nich bardzo mocno w policzek, co go niewątpliwie zabolało. Aby nie otrzymać powtórnego ciosu uderzył swego brata mocniej, a ten znów w drodze odwetu odparował. Obydwaj zaczęli wymieniać ciosy przy głośnym śmiechu obserwujących tę „zabawę” Niemców. Pozostali Żydzi siedzieli w kucki przerażeni, z twarzami pobielałymi, bezsilni. Patrzyłam chwilę na to zza narożnika szkoły, i również przerażona, uciekłam szybko. We Włodzimierzu zostało utworzone getto. Do nas dochodziły wieści o wyłapywaniu Żydów, a do masowej zagłady doszło w latach 1942-43, niedaleko Włodzimierza, w lesie. Niemcy wywozili ich nagich w samochodach- więźniarkach, tam strzelali i zabitych lub rannych rzucali na płonący stos. Swąd palących się ciał rozchodził się daleko. Myślę, że wśród ofiar znalazła się nasza koleżanka, Tauba. Chajka natomiast rozstała się z rodziną i znalazła schronienie w polskim domu. Widywałam ją na ulicach Włodzimierza z ufarbowanymi na czarno włosami, uczęszczała na nabożeństwa do kościoła. Za wszelką cenę chciała przeżyć. Niestety, ktoś ją rozpoznał i jak opowiadano, strzelił w plecy na ulicy. Kto dokonał tego mordu – nie wiem. Biedna. Za bardzo zawierzyła ludziom. Gdyby nie afiszowała się, prawdopodobnie mogłaby przeżyć.

       Front wojny przesunął się bardziej na wschód, a my zostaliśmy bez dachu nad głową. Jedynym ratunkiem był budynek szkolny w Sielcu - tam znaleźliśmy schronienie. Stłoczeni w salach lekcyjnych po dwie rodziny w jednej wegetowaliśmy. Dobrze, że było lato, ciepło. W ogrodach rosły warzywa, więc z głodu nie umieraliśmy. Zimę też przeżyliśmy w szkole. Najgorszym problemem był opał, ale gdy staw zamarzł mogliśmy ścinać trzcinę. Wtedy wszyscy wychodzili z sierpami i urządzali „zimowe żniwa”.

       W marcu 1942 roku przyjechała do Sielca dalsza rodzina z Iwanczyc, z okolic Łucka, w odwiedziny. By rozluźnić ciasnotę mieszkania zaproponowali wyjazd jednej z nas do siebie. Byli to ludzi zamożni, mieli sporo pomieszczeń i moja młodsza siostra Irka zgłosiła się jako ochotniczka. W czerwcu tegoż roku kuzyni znowu przyjechali - z propozycją zawarcia małżeństwa między ich synem i Irką. Kuzyn Józef miał 19 lat, Irka -18. Ślub odbył się w sierpniu. Bardzo przeżyłam decyzję siostry, uważałam, że nierozsądnie postępuje. Miała za sobą rok nauki w gimnazjum we Włodzimierzu, byłam pewna, że wrócimy do szkoły, jak tylko skończy się wojna. Po co jej małżeństwo, dlaczego zakuwa siebie kajdany?

     Pamiętam, że na jej ślubie bardzo płakałam. Czyżbym przeczuwała tragedię całej tej rodziny w rok później?