Od Pasikowskiego do Brytyjczyków

Najbliżej
zrealizowania filmu było w 2008 r. Mistrz Jerzy Skolimowski napisał
scenariusz, który miał zekranizować Władysław Pasikowski (ależ
połączenie filmowe!). Nie dostał on jednak dofinansowania Polskiego
Instytutu Sztuki Filmowej. „Mieliśmy największego obecnie producenta
w tym kraju, który właśnie skończył »Miasto 44«, dość sprawnego reżysera
po »Jacku Strongu«, czeskie studio od efektów, które wykonało »Red
Tails« George’a Lucasa, zespół doskonałych młodych aktorów z Pawłowskim,
Pławiakiem, Ziętkiem i Fabijańskim na czele i… PISF zdecydował, że ci,
co zrobili »Tajemnice Westerplatte«, bardziej się nadają. Ale bądźmy
dobrej myśli, bo czy Dywizjon 303 zasługuje tylko na jeden film? Kiedyś
go nakręcimy jeszcze” – mówił na łamach „Polityki” Pasikowski. Zamiast
„Kruchej chwały” mistrz polskiego kina sensacyjnego kręci obecnie film
o Janie Nowaku-Jeziorańskim. „Dywizjon 303” zrealizował zaś producent
Jacek Samojłowicz („Kac Wawa”, „Wojna polsko-ruska”, „Tajemnica
Westerplatte”) z chorwackim reżyserem Denisem Deliciem, który zastąpił
w trakcie produkcji Władysława Saniewskiego. Wcześniej krótko
z projektem związany był Łukasz Palkowski („Bogowie”, „Najlepszy”).
Inspirowany książką Arkadego Fiedlera film Delicia wejdzie na ekrany
31 sierpnia. Dwa tygodnie wcześniej zobaczymy brytyjsko-polską opowieść
„303. Bitwa oAnglię” („The Hurricane”). Wyreżyserowany przez Brytyjczyka
Davida Blaira (zdobywca BAFTY za serial BBC „Takin’ Over the Asylum”)
film miał o wiele mniej burzliwą historię powstania. Czy to wpłynęło
na efekt końcowy?

Nie widziałem polskiego filmu, więc nie będę
go porównywał do obejrzanego „The Hurricane”. Brytyjska produkcja, która
wejdzie na Wyspach do kin we wrześniu, nie jest na pewno filmem,
o jakim Polacy marzą. Nie ma w niej rozmachu hollywoodzkiego kina
wojennego. Nie ma wizjonerstwa Christophera Nolana z „Dunkierki”, który
wzeszłym roku przemeblował kino wojenne jak Steven Spielberg
„Szeregowcem Ryanem” 20 lat temu. Jeżeli ktoś się spodziewa, że w „303.
Bitwa o Anglię” walki powietrzne są choćby zbliżone do perełki Nolana,
ten się srogo zawiedzie. Nie ten budżet, nie te przygotowania inie
ta postprodukcja. To zupełnie inna liga niż kino hollywoodzkie.

Nie
walki powietrzne są jednak w filmie Blaira najważniejsze. Nie tylko też
polski heroizm ma się wybijać w nim na pierwszy plan. Największym
walorem „303. Bitwa o Anglię” jest pokazanie tragicznych losów Polski
w czasie II wojny światowej i po niej przez pryzmat losów jednostek.
Polska cierpiąca, Polska walcząca, Polska zdradzona – to wszystko
widzimy oczami kilku pilotów, z których na pierwszy plan wybijają się
Jan Zumbach (Iwan Rheon) i Witold Urbanowicz (Marcin Dorociński).

Polscy podniebni ułani

Dobrze
się stało, że w głównej roli Jana Zumbacha obsadzono znanego z „Gry
o tron” Iwana Rheona, który nauczył się nawet swoich kwestii w języku
polskim! Rheon jest popularnym na Wyspach aktorem i z pewnością mocniej
przyciągnie zachodniego widza niż najlepszy polski aktor grający tę samą
rolę. To w jego losach odbija się cała polska dusza. Brawurowy pilotaż,
ułańska fantazja, duma narodowa i w końcu zderzenie się z brutalną,
polityczną rzeczywistością pojałtańską. Twórcom dobrze udaje się oddać
rzeczywistość, z jaką musieli się zderzyć polscy piloci walczący
w Wielkiej Brytanii. Bez kraju, z bliskimi pozostawionymi pod butem
niemieckich sowieckich barbarzyńców musieli się odnaleźć w nie tak
przyjaznych warunkach. Poniżani jako „Polaczki nieumiejące mówić
po angielsku” przez zadufanych Brytyjczyków byli zmuszeni pracować
o wiele ciężej, by wyryć sobie miejsca w sercach walczących z Hitlerem
mieszkańców Anglii. W końcu byli masowo podziwiani przez tych samych
żołnierzy, którzy patrzyli na nich z poczuciem wyższości. Oddaje
to grana przez Mila Gibsona (syn Mela Gibsona) postać Johnny’ego Kenta.
Kanadyjski pułkownik i pilot Królewskich Sił Powietrznych został
ochrzczony przez Polaków Johnnym Kentowskim. „As myśliwski, który został
Polakiem” mimo początkowych wątpliwości (nie chciał latać z polską
„bandą”) ostatecznie uznał, że Dywizjon 303 był najlepszy w całej
brytyjskiej flocie powietrznej. „Można powiedzieć, że Polacy przenieśli
taktykę kawaleryjskich szarż, a już na pewno ich ducha, z ziemi
w powietrze” – mówił. Podczas pozowania do portretów był jedynym spośród
64 oficerów, który nosił polską „gapę” (odznaka pilota w kształcie
orła) nad odznaką pilota RAF.

Przed wyjazdem do nowej jednostki
napisał: „Z prawdziwym żalem i smutkiem kończę mój związek z dywizjonem,
najlepszym, jaki widział RAF. Czas spędzony z wami uważam
za najbardziej imponujący i pouczający w moim życiu i zrobię wszystko,
co w mojej mocy, by rozwijać relacje między moimi rodakami a waszymi”.
Jego córka opowiadała, że do końca życia nosił w klapie munduru
czarno-niebieską wstążkę Krzyża Virtuti Militari. Skąd takie
przywiązanie do polskości, która przed bitwą o Anglię niewiele
mu mówiła? Dzięki nastawieniu Polaków, którzy walczyli o coś więcej niż
wolność Brytyjczyków. Walczyli o wolność dla siebie i swojej ojczyzny.

By nie urazić Stalina

„My nie
błagamy o wolność, my o nią walczymy” – mówił Witold Urbanowicz,
dowódca Dywizjonu 303. Wywalczyli sobie kawałek wolności, strącając
kolejne niemieckie maszyny nad angielskim niebem. O ile polski ułan
pędzący na czołg z szabelką jest mitem, o tyle oni naprawdę walczyli
do samego końca. Gdy brakowało im amunicji, taranowali Niemców
w powietrzu. Naprawdę stanowili na niebie własne prawo, wymykając się
wszelkim schematom walki.

Operator Piotr Śliskowski robi
wszystko, by te zdarzenia oddać z precyzją. Z większym budżetem twórcy
mogliby zrezygnować z rażącego sztucznością komputera na rzecz większej
liczby ujęć w powietrzu, ale ułańska fantazja i zdumiewająca
Brytyjczyków podlana bezczelnością odwaga wybrzmiewa na ekranie. Bardzo
ciekawie zarysowano też fikcyjną postać pilota Gabriela Horodyszcza
(Adrian Zaremba). Młody i pamiętany z „Wołynia” Wojtka Smarzowskiego
oraz „Powidoków” Andrzeja Wajdy aktor wciela się w głęboko wierzącego
pilota, który nie jest wstanie zabijać w powietrzu Niemców. Kiedy
zobaczył trupy zestrzelonych pilotów leżących na ziemi, we wrogu ujrzał
człowieka. Zapominamy często o tym aspekcie wojny. Czy każdy żołnierz
jest w stanie zabić wroga? A co z przykazaniem „Nie zabijaj”?
Co z elementarnym poczuciem humanizmu?

„303. Bitwa o Anglię” nie
jest filmem cukierkowym. Nie jest to lukrowana historia bezgrzesznych
lotników. Widzimy żołnierzy pijących wódkę, podrywających wyjątkowo
chętne i zapatrzone w polski mundur Brytyjki. To ludzie z krwi i kości.
Nie pomnikowi, którzy deklamowaliby wyłącznie górnolotne hasła, ale
zawsze gotowi, by walczyć za wolność i ojczyznę.

Najmocniejszy
i jednocześnie najsmutniejszy jest finał tej gorzkiej opowieści. Jan
Zumbach stoi przed oknem, obserwując 8 czerwca 1946 r. defiladę
zwycięzców maszerujących ulicami Londynu. Wśród wojsk alianckich byli
nawet Irańczycy i Meksykanie. Zabrakło Polaków, których wykluczono
z udziału w paradzie żołnierzy. Zaproszenie zostało wystosowane tylko
do pilotów Dywizjonu 303 im. Tadeusza Kościuszki. Ci jednak odmówili
w proteście przeciwko pominięciu Polski. „Wszystko, by nie drażnić
Stalina” – mówi ze złością Zumbach. Oto kwintesencja polskiego losu
po II wojnie światowej. Oby jak najwięcej zagranicznych widzów
te słowa usłyszało.

Tekst ukazał się w najnowszym numerze tygodnika „Sieci”

303. BITWA O ANGLIĘ - oficjalny zwiastun filmu