Państwo ustaszów (1)

Ante Pavelić sformował 17 kwietnia 1941 roku pierwszy rząd chorwacki, złożony z działaczy ustaszowskich, rezerwując dla siebie pozycję Poglavnika oraz szefa rządu.

 

Po pokonaniu Jugosławii, Niemcy i Włosi ustali strefy okupacji tzw. „sfery wpływów” w Jugosławii, równocześnie Niemcy uznali część włoskich żądań w Dalmacji, uznając, iż spełnienie wszystkich żądań Rzymu musiałoby doprowadzić do upadku Pavelića. W porozumieniu chorwacko-niemieckim, III Rzesza zastrzegła sobie prawo do posiadania kontyngentu wojsk, ochraniających linie komunikacyjne do Serbii. Po dramatycznych negocjacjach z Włochami, Poglavnik zmuszony został do przekazania stronie włoskiej części wybrzeża dalmatyńskiego pomiędzy Zadarem i Splitem oraz port Suśak oraz większości wysp adriatyckich. Włosi zajęli łącznie 5.400 km2 chorwackiego terytorium, zamieszkałego przez 380 tysięcy ludzi, które określono jako Włoskie Gubernatorstwo Dalmacji. Chorwatom zakazano utrzymywania okrętów na Adriatyku, z wyjątkiem jednostek policyjnych i celnych. Ponadto Rzym i Zagrzeb podpisały 25-letni Traktat Gwarancji i Współpracy, na mocy którego Włochy zabezpieczały „polityczną niepodległość Królestwu Chorwacji i jego terytorialną integralność”. Rząd chorwacki nie mógł zawierać żadnych międzynarodowych porozumień, bez zgody Rzymu. Rzym pierwotnie dążył do ustanowienia królestwa w Zagrzebiu i powołania unii personalnej z królestwem Włoch. Wiktor Emanuel III wyznaczył nawet księcia Aimone di Savoir-Aosta na przyszłego króla Chorwacji – Tomisława II, jednak do koronacji nigdy nie doszło.

 

Upokarzające warunki narzucone Zagrzebiowi przez Rzym doprowadziły do silnych antywłoskich nastrojów wśród większości Chorwatów. Niemcy wykazali się dużo większym wyczuciem, gdyż zadawali sobie sprawę, iż protekcjonalne potraktowanie słabszego sojusznika mogło mieć fatalne skutki u chorwackiej opinii publicznej. Z biegiem czasu doszło jednak do zaostrzonej eksploatacji gospodarczej Chorwacji przez Rzym i Berlin. Z drugiej strony Niemcy dostarczali Chorwacji sprzęt wojskowy i dbali o dostawy żywności.

 

Jednym z pierwszych kroków dyplomatycznych nowego państwa było przystąpienie w czerwcu 1941 roku do Paktu Trzech oraz w listopadzie 1941 roku do Paktu Antykominternowskiego. Konsekwencją tej polityki było wypowiedzenie 14 grudnia 1941 roku przez Zagrzeb wojny Stanom Zjednoczonym oraz Wielkiej Brytanii.

 

Nowopowstałe państwo obejmowało Chorwację, Bośnię, Hercegowinę i część Wojwodiny, określanej jako Śrem. Ogółem liczyło ono 102 tysiące km2, które zamieszkiwało ponad 6,5 mln mieszkańców, spośród których 3,4 mln było Chorwatami, a 1,9 mln Serbami. Nowy podział terytorialny opierał się na 22 żupach oraz 141 powiatach.

 

Najważniejszym organem w państwie pozostała Kwatera Główna Ustaszów podlegająca bezpośrednio Poglavnikowi. Poza Pavelićem wchodzili w jej skład: Rada Doglavników, Zgromadzenie Przyboczne oraz Komisarze – w sumie 26 najbliższych współpracowników wodza.

 

Zgromadzenie parlamentarne nie miało większego znaczenia. Reaktywowany w styczniu 1942 roku Sobor miał być elementem utrwalającym władzę ustaszów i wyraźnym symbolem odnoszącym się do spuścizny państwowości chorwackiej. Wśród posłów znaleźli się członkowie ostatniego chorwackiego parlamentu sprzed 1918 roku, chorwaccy posłowie wybrani w 1938 roku, członkowie Kwatery Głównej Ustaszów, hierarchowie Kościoła katolickiego oraz dwóch przedstawicieli mniejszości niemieckiej. Wszyscy oni zostali mianowani przez Poglavnika.

W mowie inauguracyjnej Pavelić w lutym 1942 roku podkreślał znaczenie parlamentu, oświadczając, że Sabor potwierdza powrót do życia „starożytnych instytucji ludu chorwackiego i elementów konstytucyjności chorwackiej”. Parlament na pierwszej sesji w końcu lutego 1942 roku anulował specjalnym aktem wszystkie dokumenty dotyczące prawa publicznego z lat 1918-1941, a parlamentarzyści „powitali z zadowoleniem i całkowicie akceptowali na całym terytorium zajmowanym przez lud chorwacki wszystkie akty dotyczące prawa publicznego stworzone od czasu ustanowienia NDH, a także po tym czasie”.

 

Hierarchia kościelna na ogół poparła nowopowstałe państwo chorwackie, a prymas Chorwacji kazał, aby w kościołach 4 maja śpiewano „Te Deum” w podzięce za ustanowienie NDH. Równocześnie Pavelić utworzył autokefaliczny chorwacki kościół prawosławny, którego zwierzchnikiem został Germogen.

 

Dominująca dotychczas Chorwacka Partia Chłopska przestała odgrywać znaczącą rolę, wybierając pasywną taktykę „czekaj i patrz”. Jej prawe skrzydło ewoluowało w kierunku ustaszów, podczas gdy lewe ciążyło ku komunistom.

 

30 kwietnia 1941 roku Pavelić podpisał dekret o „ochronie krwi aryjskiej i honorze ludu chorwackiego”, na mocy którego zakazano zawierania małżeństw między aryjczykami a niearejczykami. Równocześnie zakazano zatrudniania Romów, Serbów i Żydów jako urzędników państwowych. Władze powołały także państwowy Urząd dla Odrodzenia Gospodarczego, którego jednym z celów było przejmowanie majątków pożydowskich.

26 czerwca wydano rozporządzenie „o kierowaniu niewygodnych i groźnych osób na przymusowy pobyt w obozach zbiorczych”. Utworzono także 32 specjalne trybunały I instancji i dwa apelacyjne, które zsyłały więźniów do obozów koncentracyjnych w Danicy, Jadovnie i na wyspie Pag. Od czerwca do września 1941 roku deportowano do Serbii 17 tysięcy Serbów chorwackich.

 

Podstawowym problemem wewnętrznym Chorwacji była walka z czetnikami Draży Mihailovića oraz komunistycznymi partyzantami Josipa Broz-Tito. Czetnicy rozpoczęli działania bezpośrednio po kwietniowej klęsce, natomiast komuniści związani układami sowiecko-niemieckimi rozpoczęli walkę dopiero po wybuchu wojny na wschodzie. Większość początkowych akcji czetników miała charakter odwetu na „zdradzieckich” Chorwatach i Bośniakach. Już w połowie kwietnia 1941 roku czetnicy, wspierani przez ludność serbską, zamordowali kilkudziesięciu Chorwatów w Dervencie i Ćapljanie. W maju ofiarą czetników padło kilka tysięcy Chorwatów i Bośniaków. Te mordy kontynuowane były w następnych miesiącach. W odpowiedzi władze NDH rozpoczęły krwawe represje na Serbach, rozbudowując formacje staszowskie, które w 1942 roku liczyły około 30 tysięcy ochotników o wysokim morale i determinacji w obronie swego państwa. Do końca grudnia 1941 roku wymordowano ok. 40-50 tysięcy Serbów. Część mordów dokonali mahometańscy Bośniacy. W sumie w latach 1941-1944 wymordowano ok. 250-300 tysięcy Serbów oraz 50-80 tysięcy Chorwatów.

 

Rywalizacja niemiecko-włoska o wpływy na Bałkanach doprowadziła do wsparcia czetników przez Włochy. Włoskie wsparcie uniemożliwiło Chorwatom całkowite spacyfikowanie kraju i zmusiło ich do rozpoczęcia pertraktacji z czetnikami Mohailovića w sprawie wspólnego zwalczania komunistycznej partyzantki. W maju 1942 roku doszło do podpisania porozumienia między czetnikami a ustaszami, na mocy którego zaprzestano wzajemnych ataków, a czetnicy uznali suwerenność NDH.

 

Równocześnie komuniści konsolidowali swoje siły – w listopadzie 1942 roku utworzyli Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii, stając się powoli najważniejszym graczem na Bałkanach. W maju 1944 roku komunistyczne Zgromadzenie proklamowało utworzenie Federalnego Państwa Chorwackiego w ramach Demokratycznej Jugosławii Federacyjnej.

 

Upadek Mussoliniego spowodował unieważnienie porozumień rzymskich i objęcie przez Chorwację kontroli nad całą Dalmacją. Pavelić zgłosił także roszczenia do półwyspu Istrii z portem w Rijece, jednak nie zostały one uwzględnione przez Niemców. Ponadto Niemcy pozostawili w Zadarze przedstawiciela republiki Salo, a jednostki Wehrmachtu stacjonowały na wybrzeżu dalmatyńskim. Prasa ustaszowska z radością powitała upadek Włoch – „niewiernego sojusznika”.

 

Podjęte przez niektórych polityków ustaszowskich ( Lorković, Vokić) próby porozumienia z Anglosasami zostały storpedowane przez Pavelića, który pozostawał lojalnym sojusznikiem III Rzeszy.

 

Cdn.