Czesi i Słowacy 1945-1948 (2)

Do pierwszych wyborów w „odrodzonej” Czechosłowacji , które odbyły się 26 maja 1946 roku, stanęło osiem partii, cztery w Czechach (Czechosłowacka Partia Komunistyczna, Czechosłowacka Partia Narodowo-Socjalistyczna, Czechosłowacka Partia Ludowa oraz Czechosłowacka Socjaldemokracja) i cztery na Słowacji (Komunistyczna Partia Słowacji, Partia Demokratyczna, Partia Wolności i Partia Pracy).

 

 Wcześniej zlikwidowano wszystkie partie prawicowe, w tym agrarystów – wpływowe ugrupowanie reprezentujące silną warstwę właścicieli ziemskich, które oskarżono o kolaborację z Niemcami. Wybory przyniosły względne zwycięstwo komunistów, którzy w Czechach zdobyli 40%, a na Słowacji 30% głosów. W rezultacie w Zgromadzeniu Narodowym posiadali 114 miejsc, ponad dwa razy więcej niż następni w kolejności socjaliści narodowi – 55 miejsc.

 

Na zwycięstwo Komunistycznej Partii Czechosłowacji złożyło się wiele czynników, jak sięgające czasów I Republiki spore poparcie dla partii komunistycznej (uzyskiwała regularnie ponad 10% głosów), spadek zaufania do państw zachodnich oraz związany z tym wzrost uczuć prorosyjskich, dzięki którym komuniści naturalnie zyskiwali poparcie.

Podkreślanie przyjaźni czesko-sowieckiej było jednym z najważniejszych elementów mocno propagowanej idei słowiańskiego braterstwa, na którego największego propagatora kreowała się partia komunistyczna. Komuniści szafowali też hasłami jak najostrzejszego ukarania kolaborantów z lat 1939-1945, ponieważ przynosiło im to same korzyści, zwiększając poparcie wśród społeczeństwa, szczególnie wśród radykalnie nastawionej młodzieży.

 

Najważniejszą czeską partią niekomunistyczną była Partia Narodowo-Socjalistyczna, z którą związany był prezydent Edward Benesz. Ugrupowanie to uważane było za przedstawiciela czeskiej inteligencji, a jego szeregach znajdowali się ludzie związani z polityką od czasów I Republiki. Partia akceptowała sojusz ze Związkiem Sowieckim, widząc w nim zarówno spełnienie swoich słowianofilskich przekonań, jak i zabezpieczenie przed ewentualnym niemieckim niebezpieczeństwem. Jednocześnie ugrupowanie to postulowało utrzymanie bliskich stosunków z państwami zachodnimi, w których upatrywali gwarantów zachowania szczególnej roli Czechosłowacji jako pomostu między Wschodem a Zachodem.

 

Drugą pod względem wpływów była Partia Ludowa, reprezentująca przede wszystkim chłopów, kupców i rzemieślników. Ugrupowanie to posiadające w swych szeregach wielu księży, było blisko powiązane z Kościołem katolickim.

 

Wreszcie Partia Socjaldemokratyczna, mająca przed wojną duże wpływy wśród robotników, po 1945 roku straciła swe znaczenie, a po klęsce w wyborach 1946 roku stała się przystanią dla tych działaczy robotniczych, którzy nie chcieli wiązać się z komunistami.

 

Partie niekomunistyczne nie tworzyły jednego bloku. Przez większość czasu nie zdawały sobie sprawy, jakim zagrożeniem dla nich i dla kraju są komuniści, a potem było już za późno na jakiekolwiek skuteczne działania. Benesz i inni politycy czescy uznawali włączenie się komunistów do systemu demokratycznego za fakt oczywisty i ostateczny, i do 1947 roku nie widzieli potrzeby na stworzenie większego frontu sił niekomunistycznych, który mógłby zachować w Czechosłowacji demokrację. Powszechna niechęć do polityków słowackiej Partii Demokratycznej dodatkowo osłabiała ich pozycję w stosunku do komunistów.

 

Na Słowacji dominowała Partia Demokratyczna, która uzyskała w wyborach 1946 roku 61% głosów oraz komuniści (30%). Pozostałe dwie niewielkie partie – Partia Pracy (będąca słowacką odnogą socjaldemokracji) oraz Partia Wolności (ugrupowanie centrowe o niezbyt sprecyzowanym programie) nie odgrywały większej roli.

Partia Demokratyczna skupiła w sobie wyborców dwóch najsilniejszych przedwojennych stronnictw słowackich - agrariuszy i katolickich ludowców (hlinkowców), których działalność została zakazana po 1945 roku. Bardzo silne związki łączyły Partię Demokratyczną z Kościołem katolicki, posiadającym duże wpływy na Słowacji.

 

Nowy parlament dokonał 19 czerwca 1946 roku wyboru prezydenta, powołując na to stanowisko Edwarda Benesza. Premierem rządu Frontu Narodowego został przywódca komunistów Klement Gottwald.

 

Pozornie jednolity Front Narodowy był targany wewnętrznymi sprzecznościami, gdyż mimo iż wszyscy akceptowali ideę państwa Tomasza G. Masaryka, to komuniści traktowali ją jako punkt wyjścia do budowy „dojrzałego” socjalizmu, podczas gdy politycy demokratyczni przeciwni byli zmianom.

 

Duży wpływ na czechosłowacką politykę miała sytuacja międzynarodowa. Podstawą bezpieczeństwa i rozwoju kraju, był zapisany w programie koszyckim „najściślejszym sojusz ze zwycięską potęgą słowiańską na Wschodzie”. Komuniści traktowali to dosłownie, natomiast politycy demokratyczni nie chcieli zrywania kontaktów z państwami zachodnimi, widząc możliwość pełnienia przez Czechosłowację roli pośrednika między Wschodem a Zachodem.

 

Za przyjęciem amerykańskiej pomocy w ramach planu Marshalla opowiedziała się większość czechosłowackich polityków, w tym także część komunistów. Z gospodarczego punktu widzenia pomoc taka była wręcz niezbędna, po zniszczeniach wojennych, wysiedleniu Niemców sudeckich oraz dotkliwej klęsce nieurodzaju, która dotknęła kraj w 1947 roku. Ten akces do planu Marshalla podtrzymywany był nawet po oficjalnym wycofaniu się Moskwy z rozmów i dopiero po stanowczym oświadczeniu Stalina, że przyjęcie planu uznane zostanie za krok wrogi Kremlowi, w lipcu 1947 roku rząd Czechosłowacji ostatecznie zrezygnował z pomocy.

 

Trudną sytuację gospodarczą komuniści zaczęli wykorzystywać przedstawiając szereg projektów ustaw (np. podatek od milionerów), które pod pretekstem naprawy państwa miały tworzyć wizerunek partii jako jedynej siły dbającej o „zwykłych” obywateli. Przy wprowadzaniu tych projektów komuniści po raz pierwszy posłużyli się nową formą walki politycznej – w przypadku oporu partii demokratycznych, organizowali przy pomocy związków zawodowych wiece i manifestacje, wymuszając w ten sposób przyjęcie ich propozycji.

 

Komuniści dążyli do ostatecznej konfrontacji z partiami demokratycznymi. Pierwszym krokiem w tym celu było aresztowanie w październiku 1947 roku pod zarzutem udziału w spisku antypaństwowym wielu działaczy słowackiej Partii Demokratycznej, w tym także uczestników powstania słowackiego z 1944 roku. Jakkolwiek nie przedstawiono żadnych prawdziwych dowodów na istnienie ww. spisku, to gwałtowana kampania propagandowa mediów komunistycznych oraz brak reakcji ze strony demokratycznych partii czeskich postawiły słowackich demokratów na straconej pozycji. Zmuszeni zostali do rekonstrukcji Zespołu Pełnomocników, w którymi – mimo zwycięstwa w wyborach – stali się mniejszością.

 

Dopiero zdecydowany atak komunistów uświadomił politykom czeskim, że Słowaccy mogą być ich sojusznikami w walce o demokratyczną Czechosłowację.

13 lutego 1948 roku odbyła się w parlamencie burzliwa debata poświęcona działaniom ministerstwa spraw wewnętrznych, kierowanego przez komunistę Vaclava Noska. Politycy niekomunistyczni zaniepokojeni byli zmianami personalnymi, które pozwoliły komunistom na przejęcie całkowitej kontroli nad tym resortem. Niechęć komunistów do jakichkolwiek ustęp w tym zakresie doprowadziła do kryzysu gabinetowego – 20 lutego 1948 roku 12 ministrów reprezentujących pozostałe partie koalicji rządowej podało się do dymisji, sądząc, iż w ten sposób wymuszą rozpisanie nowych wyborów parlamentarnych.

 

Komuniści jednak zażądali od Benesza przyjęcia dymisji, a równocześnie zmobilizowali członków związków zawodowych – rozpoczęły się strajki, a milicja rewolucyjna rozpoczęła przejmowanie kontroli nad fabrykami. Benesz uległ tej presji i zaakceptował skład nowego gabinetu, złożonego z komunistów i ich sojuszników. Tak dokonał się „praski zamach stanu”. Został on dokonany przy kompletnej obojętności społeczeństwa wobec działań komunistów.

 

Komuniści rozpoczęli czystki, usuwając z życia publicznego ludzi niezależnych i niewygodnych. Wielu niekomunistycznych polityków znalazło się w więzieniu, inni opuścili kraj. Wedle współczesnych szacunków w latach 1948-1949 z Czechosłowacji uciekło ponad 200 tysięcy osób.

 

Przewrót oznaczał także zmianę systemu społeczno-gospodarczego. W ciągu kilku miesięcy przyjęto ustawę o reformie rolnej, nacjonalizacji zakładów zatrudniających ponad 50 pracowników oraz handlu zagranicznym i hurtowym, stworzono także system powszechnych ubezpieczeń społecznych.

 

9 maja 1948 roku Zgromadzenia Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która określała Czechosłowację jako państwo demokracji ludowej dążącej do socjalizmu, z własnością społeczną jako podstawą gospodarczą nowego ustroju. Benesz odmówił jej podpisania i w proteście postanowił zrezygnować ze stanowiska.

30 maja 1948 roku odbyły się nowe wybory parlamentarne, do których nie dopuszczono opozycji, a lista komunistycznego Frontu Narodowego była jedyną, na którą można było głosować. W tych warunkach Front Narodowy uzyskał wedle oficjalnych danych 89% głosów, przy 11% głosach nieważnych.

 

Warto jednak podkreślić, że jeszcze przez kilka lat po zdobyciu pełni władzy, komuniści odwoływali się do tradycji I Republiki, a Gottwald nie zmienił zwyczaju corocznej pielgrzymki do Lanach, gdzie nad grobem Masaryka oddawał hołd twórcy Czechosłowacji. Komuniści w swoich wystąpieniach powoływali się na ideologię Masaryka, co prawda przykrawaną do ich aktualnych potrzeb propagandowych. Dopiero po 1950 roku zaczęła się kampania krytyki przedwojennej Czechosłowacji i jej twórców.

 

Wybrana literatura:

 

F. Feto – Praski zamach stanu

K. Kamiński – Polska i Czechosłowacja w polityce Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii 1945-1948

P. Majewski – Edvard Benesz i kwestia niemiecka w Czechach

A. Spiesz – Dzieje Słowacji