Bohaterowie Wojny Obronnej, Stanisław Frączysty "Sokół"

Panie Stanisławie! Przez dwa lata działalności kurierskiej nie opuszczało pana szczęście. W końcu jednak Niemcy pana dopadli...

- Od pewnego czasu gestapo zakopiańskie węszyło za mną i moim bratem Frankiem. Rzad­ko wówczas nocowałem w domu. W ten feralny dzień 22 lutego 1942 roku, przebywałem w domu mojej siostry Zofii w wiosce Czerwienne nieda­leko Chochołowa. Samo aresztowanie nastąpi­ło w wyniku zdrady.

Czy są znane panu jakieś bliższe szcze­góły dotyczące samego aresztowania ?

W nocy z 20/21 lutego 1942 roku gestapo z Zakopanego urządziło w Chochołowie dużą obławę. Obstawiona została cała wioska. Po szczelnym zablokowaniu całego terenu, patro­le niemieckie chodziły po chałupach, nakazu­jąc wyjść wszystkim obecnym na plac zborny w miejscu dzisiejszej szkoły. Nad ranem przyjechali szefowie gestapo z Zakopanego i zaczęli sprawdzać dane personalne każdej osoby. Mieli dokładną listę wszystkich mieszkańców. Kto według nich był podejrzany lub na tej liście nie figurował, a znajdował się w wiosce, był natych­miast aresztowany. Ładowano ich na samocho­dy i odwożono do Zakopanego. Wśród aresztowanych był również młody chłopak, członek naszej organizacji, który wiedział gdzie ja przebywam. W trakcie śledztwa zaczęto go pytać m.in. o mnie. Nie wytrzymał bicia i powie­dział, że ukrywam się u swojej siostry w wiosce Czerwienne. Niemcy wsadzili go na sanie, ob­stawa na drugie i jazda po mnie. Po przyjeździe do wioski, chłopak pokazał dom w którym nocowałem. Nie miałem żadnych szans. Wraz ze mną aresztowano także siostrę. Przewieziono nas do osławionej siedziby zakopiańskiego gestapo „Pałace".

Jaki zarzut lub zarzuty panu postawiono?

- Przede wszystkim zarzucano mi działal­ność konspiracyjną przeciwko państwu niemiec­kiemu oraz działalność kurierską. Mimo strasznego śledztwa do konspiracji się nie przyznałem. Przyznałem się natomiast, że rzeczywiście chodziłem przez granicę, ale tylko ze szmuglem. Przesłuchiwano także moich rodzi­ców. Potwierdzali moje zeznania. Zresztą zaprzeczać nie było sensu, bo Niemcy mieli niestety bardzo dobre rozeznanie.

Jak długo był pan więziony w Zakopanem?

- W „Pałace" przebywałem około 3 tygodni. Później osobowym samochodem zawieziono mnie do Krakowa do więzienia na Montelupich. Po około 8 dniach w grupie 60 więźniów, dwoma samochodami ciężarowymi tzw. budami, przewieziono mnie do KL Auschwitz. Było to 26 marca 1942 roku. Otrzymałem numer 27235 i przydział do komanda pracującego na dworcu kolejowym, głównie przy pracach rozładunko­wych. Później cale nasze komando skierowano na budowę zakładów Buna-Werke. Do pracy wożono nas pociągiem z dworca w Oświęcimiu do Dworów. Pracowałem tam przy budowie toru kolejowego w kierunku wschodnim. Był to równoległy tor do istniejącej linii kolejowej Oświęcim - Kraków. Po około dwóch miesiącach zachorowałem na zapalenie płuc, ale nie zostałem przyjęty do obozowego szpitala. Z ambulatorium odesłali mnie z powrotem do bloku. Tam spotkałem znajomego ze Starego Bystrego Olka Leję, który jako „stary" więzień miał w obozie chody. Załatwił mi przeniesienie do pracy w obozowych stajniach, które znajdowały się tuż za bramą obozową. Dwa dni później dołączył do mnie brat Franciszek, którego przywieziono do obozu kilka dni przed moim przybyciem. Byliśmy razem tylko kilka dni. Z polecenia obozowego gestapo Franek został zebrany do kar­nej kompanii, która w tym czasie zakwaterowana była w Birkenau. Jak się później dowiedziałem od kolegów Franka, zginął on prawdopodobnie w dniu 10 czerwca 1942 r. w trakcie zbiorowej ucieczki więźniów tej kompanii. W połowie lipca gestapo obozowe przypomniało sobie także i o mnie. Zostałem skierowany do osławionego bloku 11.

Jaki był tego powód?

- W trakcie aresztowań na Słowacji wpadł Józek Chudziec z Twardoszyna. A z jego pomo­cy jako kurier wielokrotnie korzystałem. W śledz­twie pojawiło się moje nazwisko. Wzywano mnie z bloku 11 do obozowego gestapo i pytano czy znam takich, a takich ludzi. Później te zeznania sprawdzano w Zakopanem. Odpowiedziałem zgodnie z prawdą, że znam go dobrze. Przed wojną byłem przewodnikiem tatrzańskim i chodziłem w góry z turystami, których Józek często do mnie przywoził. On zeznawał tak samo. Chociaż nasze wyjaśnienia pokrywały się, coś w nich Niemcom nie pasowało. Były zbyt zgod­ne. Śledztwo trwało jeszcze dosyć długo, a ja cały czas przebywałem w bloku 11. Wreszcie jesienią 1942 r. przewieziono mnie z powrotem do Zakopanego. W „Pałace" siedziałem ponad 3 miesiące. Ciągle chodziło o sprawę Józka i kilku innych. Wcześniejszych zeznań jednak nie zmieniłem. W marcu 1943 roku odesłano mnie z powrotem do obozu.

Czy przebywając w bloku 11 był pan świadkiem masowych egzekucji?

- W tym czasie kiedy byłem w bloku 11 tzn. od lipca do listopada 1942 egzekucje odbywały się z reguły dwa razy w tygodniu. Najczęściej we wtorki i piątki. Prawie zawsze rozstrzeliwa­no grupy około kilkudziesięciu skazańców. Samych egzekucji nie widziałem. Przed egze­kucją więźniów z sal od strony bloku 10 przeno­szono do sal z zachodu, po drugiej stronie bloku 11. Ponadto okna były szczelnie zasłonięte kocami. Egzekucje trwały do kilkunastu godzin. Zależało to od liczby skazańców. Pamiętam, że najdłuższa akcja zabijania odbyła się w październiku 1942 roku, kiedy to rozstrzelano 280 Polaków z transportu lubelskiego.

Czy w obozie w Oświęcimiu przebywał pan aż do samego wyzwolenie?

- Tylko do jesieni 1944 roku. W listopadzie popędzono kilkusetosobową grupę więźniów w której i ja się znalazłem do obozu w Brzezince. Po trzech tygodniach kwarantanny, na począt­ku grudnia w dużym transporcie wywieziono mnie do Buchenwaldu, gdzie otrzymałem numer 28678. Po paru dniach otrzymałem przydział do podobozu w Weimarze, który mieścił się przy fabryce broni. Pracowałem tam do pierwszych dni lutego 1945 r. W lutym uciekłem z tego podobozu wraz z dwoma innymi więźniami: Czechem i Rosjaninem. Zresztą dołączy­łem do nich przypadkowo. Od pewnego czasu wiedziałem, że obaj coś kombinują. Chyba chcą uciekać - pomyślałem. Powiedziałem, że idę z nimi. Początkowo nie chcieli o tym słyszeć, ale w końcu się zgodzili.

W jaki sposób uciekliście?

- Podobóz weimarski to w sumie 4 baraki więźniarskie tuż obok fabryki w której pracowaliśmy. Całość była otoczona naelektryzowanym drutem kolczastym i strzeżona przez wartowni­ków na zwyżkach. Zauważyliśmy, że kiedy wracamy z pracy do obozu, budki wartownicze są puste. Wszyscy strażnicy z reguły stali przy bramie i liczyli wchodzących więźniów. Dopie­ro po wejściu wszystkich, obstawiano wieżyczki. W tym upatrzyliśmy naszą szansę. Plan był następujący. Wchodzimy do obozu jako pierwsi z popołudniowej zmiany, kiedy jest już ciem­no. Biegniemy w narożnik obozu. Tam są ukryte wcześniej deski. Podkładamy je pod druty i w nogi. Do porannego apelu zyskamy kilka go­dzin. I tak też zrobiliśmy. Jednak zbyt długo nie cieszyliśmy się wolnością. Złapano nas na granicy czesko-niemieckiej. Wożono  z aresztu do aresztu i w końcu trafiliśmy z powrotem do Buchenwaldu. Na szczęście nie zostaliśmy rozpoznani. Wraz z Czechem skierowano mnie do bloku czeskiego, bowiem nie przyznałem się, ze jestem Polakiem, a język czeski znałem bardzo dobrze. Zostałem zarejestrowany jako Jan Żiżka i otrzymałem tym razem numer 133652.

Miał pan przecież na przedramieniu wytatuowany oświęcimski numer obozowy. Nikt tego nie zauważył?

- Miałem dużo szczęścia. W tym czasie panował już w obozie duży bałagan. Jedne transporty przyjeżdżały, inne opuszczały Buchenwald. Jednak gdyby ktoś zobaczył mój numer oświęcimski, to przypuszczam, że Niemcy szybko by się zorientowali kim jestem naprawdę. A to mogłoby się dla mnie skończyć tragicznie.

Kiedy wrócił pan do kraju?

- Amerykanie zajęli Buchenwald 11 kwietnia 1945 roku. Weszli jednak za daleko na wschód. Po paru dniach mieli się wycofać, a na ich miej­sce mieli wejść Rosjanie. Były komunikaty, że kto chce wracać do Polski niech pozostanie w obozie. Będą organizowane transporty do kra­ju. Kto natomiast z jakichś powodów nie chce lub nie może wracać, to niech zabiera się z Amerykanami. Ja wybrałem tę drugą ewentualność. Do rodzinnej wioski powróciłem dopiero w grudniu 1946 roku.

Czy po powrocie do kraju był pan represjonowany?

Przypomniał sobie o mnie Urząd Bezpieczeństwa w 1949 roku. Przez kilka tygodni siedziałem w ich więzieniu przy pl. Inwalidów w Krakowie. Było codzienne maglowanie i pytanie, dlaczego wróciłem do Polski, co robiłem u Amerykanów. Próbowano mi wcisnąć, że jestem agentem obcego wywiadu i takie tam różne głupoty. W końcu wypuścili mnie. Od tego czasu nie byłem już niepokojony.

            Bardzo serdecznie dziękuję za rozmowę.