Mała czarna

[Notka opublikowana pierwotnie na "Salonie 24", 7-03-2010]

"Ach, jaki słodki smak kawy, słodszy od tysiąca pocałunków!"

"Coffee & TV", piosenka z szóstej płyty brit-popowego Blur "13" (1999 r.) i z drugiego singla tego albumu. Dotarła do 11 miejsca listy przebojów w Wielkiej Brytanii. W tym samym roku nakręcono teledysk z wykorzystaniem postaci "kartonu po mleku" stworzonej przez Jim Henson's Creature Shop. Fabuła filmiku: w pewnej rodzinie panuje smutek z powodu nieznanej nieobecności syna i brata. Widząc przygnębienie domowników, kartonowe pudełko wybiera się na poszukiwania zaginionego. Poszukiwanym jest jeden z liderów Blur, Graham Coxon (ur. 1969 r.), autor tekstów, multiinstrumentalista, wokalista i malarz. W rzeczywistości, głównie w USA, takie kartonowe opakowania są wykorzystywane do odnajdywania najbliższych. Klip video był wielokrotnie nagradzany w latach 1999, 2000, 2005 i 2006. W roku 2005 w plebiscycie Channel 4 ulokował się na 17 miejscu najlepszych teledysków pop wszechczasów, a w 2006 r. w rankingu Stylus Magazine wybrany został na 32 miejsce w liście przebojów 100 Muzycznych Video Wszechczasów.

Po lewej: kartonowe pudełko po mleku, główny bohater klipu Blur "Caffe & TV" stworzony przez  Jim Henson's Creature Shop. Po prawej: okładka singla Blur "Coffee & TV" pędzla Grahama Coxona, jednego z liderów zespołu. [foto: Wikimedia Commons]

Reklama kawy Jacobs w tv polskiej (1994 r.)

Kawa pochodzi z okolic obecnej Etiopii. Jej owoce (wiśnie kawowe) spożywano sporadycznie, w razie potrzeby koniecznego pobudzenia, np. bitwy międzyplemiennej, aby wojownicy nie stracili sił. Krzewy prawdopodobnie zaczęto uprawiać w V lub VI w. n.e. Nie wiadomo też, kto pierwszy wpadł na pomysł palenia kawy, wydaje się to być dziełem przypadku: spalenie i jednoczesne wydobycie niezwykłego aromatu.

Gorący napój zaczęto podawać dopiero w średniowieczu.

Najsampierw w Arabii nauczono się prażyć kawę i wypracowano metody jej zaparzania, dzięki którym uzyskała swój charakterystyczny smak i aromat. Pierwszą znaną wzmiankę o kawie podał w roku 1000 sławny lekarz arabski Ibn Sina(Awicenna).

Przez chrześcijan kawa długo uznawana była za napój szatański (bo pochodzący z krajów arabskich). Dyskusje musiał rozstrzygnąć w XVI w. papież Klemens VIII, któremu kawa zasmakowała jednak, wobec czego uznał, że "szatana trzeba wypędzić, a kawę uczynić napojem chrześcijan".

Kawa rozpowszechniła się w krajach europejskich dopiero w XVII w., początkowo w rejonie basenu Morza Śródziemnego, zapewne za sprawą długoletnich wojen Imperium osmańskiego, głównie z Republiką Wenecką (Lepanto 1571). Pierwsza kawiarnia w Europie powstała właśnie w Wenecji, w 1624 r., a następne w 1671 r. w Paryżu i w 1683 r. w Wiedniu.

Wiedeń, Favoritenstrasse - Kolschitzkygasse, pomnik Jerzego Franciszka  Kulczyckiego [foto: Lesna_T, Panoramio]

Wiedeń, lokalizacja pomnika Jerzego Franciszka Kulczyckiego (róg Favoritenstrasse - Kolschitzkygasse). 600 m na zachód od dworca kolejowego Wien Südbahnhof (Wiedeń Południowy). Współrzędne GPS pomnika: 48°11'17.03''N x 16°22'22.56''E

Wiedeń. Pomnik Jerzego Franciszka Kulczyckiego (proj. E. Pendel, odsłonięty 12-09-1885 r., w 202. rocznicę bitwy pod Wiedniem). Widok z Favoritenstrasse - w kierunku Kolschitzkygasse (na płd.-zach.). Imię ulicy Kolschitzkygasse nadano w 1862 r.  [foto: Wikimedia Commons]

Jerzy Franciszek Kulczycki (ok. 1640-1694) właściciel pierwszej wiedeńskiej kawiarni

Urodził się w Kulczycach koło Sambora na Ukrainie. Wywodził się ze spolszczonej rzymskokatolickiej linii ruskiego rodu Kulczyckich. Gdzie przebywał w młodości i co robił, nie wiadomo. Wiadomo jednak, że gdy pojawił się w Austrii, znał doskonale język turecki i węgierski, toteż zatrudnił się jako tłumacz austriackiej Wschodniej Kompanii Handlowej, będącej stowarzyszeniem kupców wiedeńskich do handlu ze Wschodem. Potem, osiadłszy w Leopoldstadt  [obecnie dzielnica Wiednia, m.in. ze słynnym Praterem; do II wojny światowej zamieszkiwało tu największe skupisko wiedeńskich Żydów], usamodzielnił się, zakładając własną firmę handlową, zajmującą się sprowadzaniem i sprzedażą towarów orientalnych. W czasie oblężenia miasta przez Turków w lipcu 1683 r., po pięciu tygodniach walk, kiedy miasto zamierzało już się poddać, zgłosił się na ochotnika, by pójść z prośbą o pomoc do księcia lotaryńskiego Karola V Leopolda. Przebrawszy się za żołnierza osmańskiego, śpiewając na głos tureckie piosenki, wraz ze swoim służącym przeszedł przez obóz wroga 13 sierpnia i 15 sierpnia dotarł do celu. Z pisemnym zapewnieniem pomocy od księcia, 17 sierpnia wrócił szczęśliwie do Wiednia. Powstrzymał tym samym radę miasta od poddania się wielkiemu wezyrowi tureckiemu Kara Mustafie. Po zwycięskiej bitwie z Turkami, którą dowodził król polski Jan III Sobieski, został okrzyknięty bohaterem. Oprócz nagrody pieniężnej, którą otrzymał za swój wyczyn, wybrał sobie jako nagrodę z obozu wroga - 300 worków z ziarnem kawy, o którym zwycięzcy myśleli, iż jest karmą dla wielbłądów, i otworzył słynną wkrótce pierwszą wiedeńską kawiarnię. "Dom pod Błękitną Butelką" zaczął przyciągać klientelę, zwłaszcza po tym, jak J. F. Kulczycki wpadł na pomysł, by kawę podawać dosładzaną miodem, a przede wszystkim doprawianą mlekiem. Do tego serwował ciastka w kształcie tureckich półksiężyców. W następnym roku został oficjalnie mianowany cesarskim tłumaczem języka tureckiego. Zmarł na gruźlicę, pielęgnowany do ostatnich dni przez troskliwą żonę, Leopoldynę Meyer.

W 1862 r. uczczono pamięć J. F. Kulczyckiego, nadając jego imię jednej z ulic Wiednia. Trzy lata później właściciel kawiarni na rogu Favoritenstrasse i Kolschitzkygasse postawił na narożniku swego domu pomnik Kulczyckiego w stroju kawiarza tureckiego (w takim stroju podawał kawę), projektu rzeźbiarza E. Pendla.

W późniejszych latach właściciele wiedeńskich kawiarni, których pojawiło się w mieście dużo, zaczęli w październiku świętować "Kolschitzky Fest", dekorując okna swoich lokali portretami patrona tego święta.

[www.kzp.pl/]

Znaczek pocztowy z aromatem kawy:

Po lewej: Jerzy Franciszek Kulczycki, właściciel pierwszej wiedeńskiej kawiarni. Po prawej, na przywieszce sfotografowana z góry filiżanka kawy. Jest to niezwykła emisja Poczty Polskiej, ponieważ znaczek ma delikatny zapach kawy, uzyskany dzięki zastosowaniu specjalnego lakieru. [www.kzp.pl]

Karta pocztowa z Jerzym Franciszkiem Kulczyckim (1640-1694), proj. Kazimierz Bulik. Poczta Polska. Data emisji: 16-11-2009. [www.kzp.pl]

Według najnowszych badań, austriaccy historycy ustalili, że założycielem pierwszej kawiarni w Wiedniu nie był , jak sądzono wcześniej, legendarny Jerzy Franciszek Kulczycki, a Jan Diodato, grecki (ormiański?) kupiec i kurier, urodzony 1640 r. w Stambule (zm. 1725 r. w Wiedniu). Dzięki otrzymanym przywilejom 17 stycznia 1685 r., przez kolejne 20 lat, monopol na wiedeńskie kawiarnie mieli Grecy. Pierwszą kawiarnię założono w kamienicy na Haarmarkt (Rynek Włosienny) - Rotenturmstraße 14. Cesarz Leopold I Habsburg, 16 lipca 1700 r., przyznał Grekom prowadzącym pierwsze kawiarnie, prawo wyłączności do handlu napojami, takimi jak kawa, herbata, czekolada. W tym czasie, ze względu na przepisy, działalność taką mogli rozszerzyć jedynie gorzelnicy. 4 maja 1714 r. cesarz Karol VI Habsburg, udzielił właścicielom kawiarń chroniącego ich przywileju. Cesarzowa Maria Teresa Habsburg w roku 1751 przedłużyła ważność tego patentu. Ilość kawiarń w tych latach kształtowała się następująco: 1714 r. - 11, 1737 r. - 37, 1770 r. - 48, 1784 r. - 64, XVIII/XIX w. - 89, 1819 r. - 150 kawiarń. Na cześć Jana Diodato, w rocznicę bitwy pod Wiedniem, 16-09-2004 r., w kwartale ulic Preßgasse, Waaggasse i Schäffergasse, w okolicy placu Mozarta i stacji kolejowej Paulaenergasse, utworzono niewielki, o pow. ok. 300 m² Johannes-Diodato-Park  [współrzędne GPS: 48°11'40''N x 16°21'53''E]. 

Wiedeń, nieistniejący Haarmarkt (Rynek Włosienny) - grafika Christiana von Mayr z 1832 r. [foto: www.beethoven-haus-bonn.de]

Wiedeń,  Rotenturmstraße - dawny Haarmarkt. Główna handlowa ulica w Śródmieściu, przy której znajduje się katedra św. Szczepana. [foto: Flickr, Boże Narodzenie 2009] 

W Polsce pierwsze dwie kawiarnie otwarto w Warszawie w roku 1793, a w 1822 r. było ich aż 90.  

Plantacja kawy na Jawie. W celu ochrony przed zbyt silnym nasłonecznieniem, sadzi się wyższe drzewa, np. bananowce.  [Mista Barista]

a - arabica;  r - kawa kongijska (robusta);  m - uprawy różne  [mapa: Wikimedia Commons]

Dzisiejszy rynek zdominowany jest przez dwa podstawowe gatunki: kawę arabica i kawę kongijską (robusta). Przy czym arabica stanowi 70% światowych upraw, a kawa kongijska (robusta) - 30%. Pozostałe gatunki nie przekraczają w sumie 1% wszystkich upraw.  W 1993 r. najwięcej kawy zebrano w Brazylii (1,36 mln. ton - 24,1%), w Kolumbii (0,89 mln. ton - 15,7%), Indonezji (0,47 mln. ton - 8,3%), Etiopii (0,22 mln. ton - 3,9%)

Owoc kawowca z powodu wyglądu nazywany jest wiśnią kawową

gałąź owocującego kawowca                   przekrój dwunasiennego owocu

[MK Cafe]

[MK Cafe]

Kawa arabica (Coffea arabica)
Najpopularniejszy i najlepszy gatunek, odkryta i hodowana w Jemenie, rośnie i dojrzewa w najwyższych partiach gór. Uprawiana jest w Afryce, Ameryce Południowej i w Azji. Jest rośliną samozapylającą się. Jej ziarna są dość twarde, dają aromatyczny napar.
Zawartość kofeiny: 1-1,7%

Kawa kongijska - robusta (Coffea canephora)
Odkryta dopiero w XIX w. rośnie szybciej niż arabica i wcześniej owocuje, jest bardziej odporna na zmiany klimatu, choroby i szkodniki, ale w smaku gorsza od arabiki. Jest bardziej gorzka i zawiera więcej kofeiny - 2-4,5%

Pozostałe mniej popularne gatunki:
Kawa liberyjska (Coffea liberica), kawa wyniosła (Coffea excelsa), oraz kawa arabskaskrzyżowana z kawą kongijską (robustą) - arabusta (Arabica Robusta).

Kofeina:
Zawartość kofeiny:
1 filiżanka kawy: 90-150 mg
1 szklanka coca-coli: 45 mg
W ciągu 30-60 min po wypiciu kawy kofeina zaczyna działać, precyzyjniej: osiąga najwyższy poziom stężenia we krwi.

Kilka "kawowych" przepisów:

Kawa po turecku
Bardzo drobno zmieloną kawę i zmieszaną z cukrem należy wsypać do tygielka (najlepiej miedzianego), zalać zimną wodą i kilka razy podgrzewać (nie dopuszczając do gotowania) aby wywar się podniósł. Zanim przelejemy gorący napar do filiżanek, należy dodać kilka kropel zimnej wody aby fusy osiadły na dnie.
Warto dodać do kawy odrobinę cynamonu lub kardamonu, co wzbogaci jej smak.

Kawa Amaretto
Składniki:
• 40 ml amaretto (likier)
• 150 ml gorącej, mocnej kawy
• bita śmietana
Amaretto wlać do szklanki, dolać kawy, podawać przybrane bitą śmietaną.

Kawa dorożkarska
Był to ulubiony napój wiedeńskich dorożkarzy. Do szklanki z grubego szkła włożyć łyżeczkę, szklankę napełnić w 2/3 wrzącą kawą i przykryć warstwą bitej śmietany. Przybrać ziarenkiem kawy lub posypać szczypta mielonej. Posłodzić i podawać ze szklanką zimnej wody.

Kawa rumowa
Składniki:
• 200 ml mocnej, gorącej kawy
• 2 łyżeczki cukru
• 50 ml rumu
• bita śmietana
Cukier połączyć z rumem, zalać kawę i wymieszać, na koniec udekorować bitą śmietaną.

Irish coffee
Składniki:
• 1 łyżka cukru
• 4 łyżki whisky
• 2 łyżki bitej śmietany
Cukier przesmażyć - zrobić karmel, zalać whisky, wymieszać, przelać do filiżanki, zalać goracą, mocną kawą, wymieszać i przykryć bitą śmietaną.

Kawa z koniakiem
Składniki:
• 1/8 l koniaku
• 4 goździki
• 2 kawałki cynamonu
1/8 l koniaku podgrzać z 4 goździkami i 2 kawałkami cynamonu w rondelku, następnie go zapalić, zalać gorącą kawą i przecedzić przez sitko do filiżanek. Przybrać bitą śmietaną.

Kawa mrożona
Składniki:
• 2 jaja
• 2 żołtka
• 15 dag cukru
• 1/2 l mleka
• wanilia
• 1 łyżka kawy
Sporządzić masę mleczno-jajeczną, jak do lodów. Przed zamrożeniem połączyć z mocnym naparem kawy. Zamrozić, ubijać mikserem kilkanaście sekund i znowu zamrozić. Masa powinna być półpłynna. Podawać w szklankach lub filiżankach, napełniając do 3/4 wysokości. Przybrać bitą śmietaną

Kawa espresso
Kawa z ekspresu ciśnieniowego, podawana w niewielkiej filiżance z grubej porcelany napełnionej do połowy ciemnym naparem. Na bazie kawy espresso przyrządzamy takie napoje jak: caffe latte, caffe machiato, caffe capuccino.

[www.caffeprego.pl/]

1/     2/ 
    Kawa espresso... po włosku  ["Prego"]           ...i po niemiecku ["Genuss"]

Reklama kawy Jacobs w tv niemieckiej (1994 r.)

Przepis na kawę mocca z ekspresu ciśnieniowego.

Przepis na kawę latte macchiato