Związek Renegatów Polskich (2)

Zapewne nigdy nie dowiemy się, czy Stalin na jakimkolwiek etapie wojny planował przyłączanie Polski do ZSRR jako słynnej „siedemnastej republiki”. Wiele wskazuje na to, że gorącą orędowniczką tej koncepcji była Zofia Dzierżyńska, wdowa po sławetnym Feliksie Edmundowiczu, osoba, której głos wiele na Kremlu znaczył. Jednak taka decyzja mogłaby wywołać otwarty konflikt z aliantami, a przecież sowieckie interesy nad Wisłą można było zabezpieczyć bardziej subtelnymi metodami. Rozważywszy wszystkie za i przeciw, wiosną 1943 r. Stalin zdecydował się na utworzenie niepodległego – w sensie formalnym – państwa polskiego.

            Dyktator dołożył starań, by atrapa suwerenności była przekonująca. ZPP – choć zdominowany przez komunistów – miał być organizacją ponadpartyjną, zapleczem przyszłego rządu tymczasowego. Miał zrzeszać wszystkich, którym leży na sercu „wyzwolenie Polski spod hitlerowskiego jarzma”. Pracami Związku zza kulis kierowali zaufani komuniści – Stefan Wędrychowski i Stanisław Skrzeszewski oraz Antoni Alster, Jakub Berman, Luna Brystygierowa, Anatol Fejgin, Władysław Malwin, Mieczysław Mietkowski, Hilary Minc, Zygmunt Modzelewski, Marian Naszkowski, Edward Ochab, Edmund Pszczółkowski, Jerzy Putrament, Stanisław Radkiewicz, Jerzy Stachelski, Eugeniusz Szyr, Walenty Titkow, Roman Werfel, Alfred Lampe i Roman Zambrowski. Cały ten światek, w którym działały co najmniej cztery agentury – Kominternu, NKWD oraz służb politycznych i wywiadowczych Armii Czerwonej, był bacznie obserwowany przez uznanych ekspertów od spraw polskich – gen G. Żukowa, płk. Kondratiuka oraz Helenę Ussijewicz, córkę Feliksa Kona.

 

            Sowieckie poparcie, udzielane przyszłej elicie politycznej państwa polskiego, nie było wolne od specyficznej dwuznaczności. Nowo dokooptowanych członków ZPP przywożono do mieszkania Wasilewskiej prosto z łagrów, często jeszcze skutych kajdankami i w obstawie enkawudzistów, którzy opacznie zrozumieli polecenie „natychmiast dostarczyć do Moskwy”.

            Stalin lubił przy różnych okazjach drwić z polskich sojuszników. Wymieniał nazwiska dawno rozstrzelanych KPP-owców i z obłudnym zdziwieniem mówił: „Tak, to dobry, zdolny człowiek. Przydałby się teraz w partyjnej robocie, w pracy nad odbudową kraju. Dlaczego nie bierzecie?”.

 

            W dodatku środowisko ZPP poziomem intryg i wzajemnych animozji przypominało kłębowisko żmij. Wanda Wasilewska i Zygmunt Berling nienawidzili się nawzajem: istotą konfliktu była rywalizacja pionu cywilnego i wojskowego o to, która instancja będzie nadrzędna w powojennej Polsce. Berlingowi marzyła się rola drugiego Piłsudskiego, zza kulis tworzącego i obalającego rządy, tymczasem trwały już prace nad powołaniem Polskiego Komitetu Narodowego, mającego pełnić rolę rządu tymczasowego.

            Postanowiono, że ZPP wspólnie z rządem radzieckim zorganizuje huczne obchody 150. rocznicy insurekcji kościuszkowskiej – podkreślając w ten sposób swoje zakorzenienie w narodowej tradycji. Imię Tadeusza Kościuszki miała też nosić polska dywizja, formowana właśnie w Sielcach nad Oką. Radziecki przywódca osobiście sprawdzał, czy nowa armia jest wystarczająco polska i patriotyczna. Tu charakterystyczny szczegół. Jak pisze historyk Zbigniew Kumoś: „Kiedy Berling zameldował, że tworzone wojsko nosi polskie mundury wojskowe z guzikami z orzełkiem, że obowiązują spolszczone regulaminy walki itp., Stalin zapytał o księdza. Po chwilowej konsternacji Wasilewska zapytała: a po co? Stalin stanowczo stwierdził: polska armia zawsze miała kapelanów i jeżeli ich nie będzie w nowo tworzonym wojsku, to nikt z Polaków, którzy do niego się zgłoszą, nie uwierzy, że jest to polskie wojsko. […] w ciągu kilku godzin przyszła odpowiedź od Pantelejmona Ponomarienki z Białorusi, że oni mają księdza w jednym z oddziałów partyzanckich. Już najbliższej nocy został wysłany samolot z oficerami NKWD, którzy uprowadzili śpiącego księdza partyzanta do Moskwy. Tu został ubrany i wyposażony w sprzęt liturgiczny pobrany z Muzeum Ateizmu. Następnie ksiądz włączony został do składu dowództwa 1. Dywizji”.

            Do formowania polskich jednostek powołano specjalną komisję, na czele której stanęła Wanda Wasilewska. Komisja ta rozpoczęła szczegółowe rozmowy z gen. Gieorgim Siergiejewiczem Żukowem. Już na pierwszym posiedzeniu uzgodniono, że formowaną jednostką będzie dywizja piechoty, a ppłk Zygmunt Berling jej dowódcą. We wstępnych rozważaniach brano również pod uwagę kandydaturę doświadczonego oficera sowieckiego pochodzenia polskiego, ppłk. Bolesława Kieniewicza. Część organizatorów – głównie komunistów – widziała na tym stanowisku dowódcę polskiego oddziału partyzanckiego na Wołyniu „Jeszcze Polska nie zginęła” Roberta Satanowskiego, który od maja do września 1943 roku przebywał w Moskwie. O wyborze na dowódcę dywizji, cieszącego się pełnym poparciem NKWD, Berlinga zadecydowało zdanie Stalina, który zdawał sobie sprawę, że dowódcą PSZ w ZSRS powinien być oficer nie tylko w pełni mu uległy, ale za którym stoi przeszłość legionowa, zawodowy oficer II Rzeczypospolitej, uosabiający sobą symbol polskich tradycji narodowych i wojskowych. Po uzgodnieniu sposobu rekrutacji, uzbrojenia i wyposażenia dywizji, jej wyżywienia i umundurowania oraz przyrzeczeniu przez stronę sowiecką skierowania do niej sowieckich oficerów, Stalin zdecydował się raz jeszcze na spotkanie z Berlingiem. Sowiecki dyktator wysłuchał jego referatu, przyjął go bez zastrzeżeń i ku zdumieniu polskiego rozmówcy zgodził się na formowanie nie tylko dywizji piechoty ale również pułku pancernego i eskadry myśliwskiej.

            Po ustaleniu wszystkich zasadniczych spraw związanych z organizacją i potrzebami polskiej dywizji Państwowy Komitet Obrony ZSRR 6 maja 1943 roku powziął decyzję formalną o jej formowaniu. Decyzję ogłoszono w formie komunikatu rządu sowieckiego 8 maja w radiu i prasie: „Rząd sowiecki postanowił zadość uczynić prośbie Związku Patriotów Polskich w ZSRR w sprawie utworzenia na terytorium ZSRR polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki w celu wspólnej walki z Armią Czerwoną przeciwko najeźdźcom niemieckim. Formowanie polskiej dywizji już się rozpoczęło”.

            W dniach 9-10 czerwca odbył się I Zjazd ZPP. Przewodniczącą Zarządu Głównego ZPP została Wanda Wasilewska. Zmiana sytuacji politycznej, wpłynęła na zmianę tonu jej wypowiedzi. W odezwie, którą wygłosiła podczas I Zjazdu ZPP stwierdziła: „Z chwilą wybuchu wojny w 1941 r. sytuacja nasza była taka, że nie mogliśmy brać bezpośrednio udziału w walce. Po zawarciu sojuszu polsko-radzieckiego zdawało się, że Polacy w ZSRR staną w jednym szeregu z walczącą bohatersko Armią Czerwoną. Niestety okazało się, że w rządzie generała Sikorskiego brały górę żywioły sprzed 1939 r. Armia generała Andersa opuściła ziemię radziecką. Przestała być armią, przekształciła się w grupę emigracyjną. Godność Polaka ucierpiała bardzo na skutek tego co robiły agendy ambasady rządu Sikorskiego w terenie. Stosunki między rządem radzieckim a polskim pogarszały się z każdym dniem z winy rządu polskiego” I dodawała: „ZPP powstał z dążeń i pragnień tysięcy ludzi, którzy chcieli walczyć. ZPP jest wynikiem dążeń Polaków do wolności”.

Cdn