Studencki Komitet Solidarności

W latach 70. pierwszym konfliktem ujawniającym istnienie opozycji w środowisku młodzieżowym stała się sprawa odgórnego łączenia organizacji studenckich.

 

Do najsilniejszego oporu wobec akcji zjednoczeniowej doszło m.in. na Wydziale Matematyki I Mechaniki UW, gdzie istniało aktywne środowisko skupione wokół Rady Wydziałowej Zrzeszenia Studentów Polski oraz Klubu Dyskusyjnego. Obiema instytucjami kierowali Konrad Bieliński, Stanisław Krajewski oraz Kazimierz Wójcicki. 8 grudnia 1972 roku odbyło się walne zebranie studentów tego wydziału, na którym odczytano projekt rezolucji protestującej przeciwko zamiarowi władz komunistycznych. Chociaż został on przyjęty, a następnie rozesłany do innych ośrodków, nie wywołał spodziewanej reakcji. Antyzjednoczeniową frakcję poparło jedynie kilka wydziału UW oraz część młodszych pracowników naukowych.

 

Na Kongresie Zjednoczeniowym, który został zwołany w dniach 26-28 marca 1973 roku rozwiązaniu Zrzeszenia Studentów Polskich sprzeciwiło się zaledwie czterech delegatów z UW: Jacek Santorski, Konrad Bieliński, Irena Halak i Tadeusz Szawiel.

 

Także grono studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z Bogdanem Borusewiczem, Januszem Karpińskim oraz Piotrem Jeglińskim naa czele próbowało zorganizować akcję sprzeciwu wobec zjednoczenia organizacji studenckich. Akcja odniosła ten efekt, iż KUL był jedyną uczelnią wyższą, na której nie powołano Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. Działał tam samorząd studencki oraz bardzo aktywne Koło Historyczne pod przewodnictwem Mariana Piłki, które związane było z Duszpasterstwem Akademickim prowadzonym przez o. Ludwika Wiśniewskiego.

 

Podobny charakter miała grupa młodzieży gdańskiej. Tworzyli ją Aleksander Hall, Arkadiusz Rybicki, Grzegorz Grzelak i Wojciech Smoliński. Grupa miała charakter samokształceniowy, a na spotkaniach dyskutowano o historii polski i zagadnieniach społecznych. Ważną rolę w poszerzeniu tego środowiska odegrał kontakt z Duszpasterstwem Akademickim prowadzonym przez o. Wiśniewskiego, a po jego wyjeździe do Lublina przez o. Bronisław Srokę. Dzięki Duszpasterstwu do grupy dołączyli: Mariusz Urban, Marian Terlecki oraz Jan Samsonowicz. Poważny wpływ na formację ideową grupy gdańskiej miały kontakty z zapraszanymi prelegentami, wśród których byli m.in. Stefan Kisielewski oraz Bohdan Cywiński.

 

Środowisko o mocnej więzi wewnętrznej tworzyła „Czarna Jedynka” – 1 Warszawska Drużyna Harcerska im. T. Traugutta, działająca przy Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Rejtana w Warszawie, nawiązująca do najlepszych tradycji polskiego harcerstwa. Utworzyli oni „Gromadę Włóczęgów”, dzięki czemu absolwenci liceum nie tracili kontaktu ze sobą. Z tym środowiskiem związani byli m.in.: Antoni Macierewicz, Piotr Naimski, Wojciech Onyszkiewicz, Andrzej Celiński, Ludwik Dorn, Marek Barański, Wojciech Fałkowski oraz Janusz Kijowski.  

 

Planowane przez władze komunistyczne zmiany w konstytucji PRL (1975/1976) i związane z nią protesty przyczyniły się do krystalizacji środowisk opozycji studenckiej. Pierwsze represje władz wobec studentów zostały mocno nagłośnione prze ich kolegów. W październiku 1975 został aresztowany, a po dwóch miesiącach skazany na karę 10 miesięcy więzienia student V roku KUL, uczestnik Duszpasterza Akademickiego – Stanisław Kruszyńskiego. W prywatnych listach, przechwycony przez SB wyrażał swoje krytyczne wobec władz opinie, które władze uznały za szkodzące interesom PRL.

Natomiast w lutym 1976 Jacek Smykała, student II roku Wydziału Lekarskiego Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie został skreślony z listy studentów. Decyzja władz „spowodowana była napastliwymi w stosunku do naszego Państwa i obrażającymi poczucie godności narodowej wypowiedziami zarówno na zajęciach z nauk politycznych jak i w domu studenckim – w rozmowach z kolegami, podczas oglądania w sali klubowej dziennika TVP”.

 

Koledzy obu ukaranych studentów zorganizowali akcję protestacyjną, a pod listem wystosowanym do Rady Państwa zebrano na UW ponad 600 podpisów. Za pośrednictwem Bogdana Borusewicza do akcji informowania o represjach wobec studentów zaangażowali się aktorzy poznańskiego studenckiego Teatru Ósmego Dnia, którzy rozpoczęli kolportaż odpisów akt sprawy i rezolucji uchwalonych w obronie obu studentów.

 

Ostatecznym efektem protestów było zwolnienie Stanisława Kruszyńskiego po 5 miesiącach więzienia, natomiast Jackowi Smykali umożliwiono podjęcie przerwanych studiów w Białymstoku.

 

Represje w stosunku do uczestników roboczych protestów w czerwcu 1976 roku doprowadziły do powstania instytucjonalnych form opozycji – Komitetu Obrony Robotników oraz Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Władze komunistyczne uzależnione od zachodnich kredytów nie mogły sobie pozwolić na uwięzienie wszystkich opozycjonistów. Rozwiązanie problemu przekazano Służbie Bezpieczeństwa, która realizując politykę indywidualnych represji miała uniemożliwić działania „przeciwników systemu”.

 

Policyjny terror w stosunku do działaczy opozycyjnych doprowadził do tragedii. 7 maja 1977 roku zamordowano w Krakowie Stanisława Pyjasa, studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego i współpracownika KOR. 

 

Demonstracje studentów w maju 1977 roku po zamordowaniu Stanisław Pyjasa doprowadziły do powstania 15 maja 1977 roku Studenckiego Komitetu Solidarności w Krakowie. Charakter nowego ruchu precyzowała deklaracja zatytułowana „Założenia i cele niezależnego ruchu studenckiego”. Stwierdzono w niej, iż „SKS nie jest organizacją. Inicjatywa nasza ma charakter szerokiego ruchu środowiskowego, którego celem jest kontrola form i zasad respektowania praw przysługujących każdemu zgodnie z treścią Konstytucji i innych norm prawnych obowiązujących w naszym kraju, w szczególności uprawnień przynależnych studentom”. Zakwestionowano w nim prawo SZSP do reprezentowania wszystkich studentów, deklarując jednocześnie wolę działania na rzecz „powstania niezależnego ruchu studenckiego, otwartego dla wszystkich bez względu na światopogląd i orientację polityczną”. Domagano się także autonomii i samorządności szkół wyższych. Od października 1977 roku w imieniu SKS występowali: Józef Baran, Joanna Barczyk, Ziemowit Pochitonow, Liliana Batko, Bogusław Bek, Anna Krajewska, Ewa Kulik, Bronisław Wildstein.

 

Jesienią SKS zorganizował akcję przeciwko „prohibitom”, książkom nie posiadającym debitu w kraju, a także utworzono bibliotekę wydawnictw niecenzurowanych i emigracyjnych, która prowadziła Ewa Kulik, a następnie Anna Smolarczyk. Powołano także Klub Dyskusyjny, w ramach którego zorganizowano spotkania z Leszkiem Moczulskim, Jackiem Kuroniem, Antonim Macierewiczem.

 

20 października 1977 roku ukazała się deklaracja informująca o powstaniu w Warszawie SKS, którą podpisali m.in. : Ludwik Dorn, Stefan Kawalec, Urszula Doroszewski, Rafał Zakrzewski. Jego organizatorzy wierzyli, iż jego powstanie zmobilizuje środowisko studenckie i spowoduje wyłom w stosunkach panujących na uczelniach. Jednak SKS nie posiadając legalnego statusu nie mógł rywalizować z SZSP w sprawach socjalnych, co okazało się poważną przeszkoda w przekształceniu go w ruch masowy.

 

5 listopada 1977 roku powołano SKS w Gdańsku. Deklarację założycielską podpisali m.in.: Błażej Wyszkowski, Magdalena Modzelewska i Anna Młynik. Cechą charakterystyczną środowiska gdańskiego był fakt współpracy zarówno z KSS KOR (Wyszkowski) jak  i z ROPCiO (Hall, Rybicki). Po podziale w ROPCiO jego gdańscy zwolennicy utworzyli w lipcu 1978 roku Ruch Młodej Polski (Hall, Rybicki, Jacek Bartyzel, Maciej Grzywaczewski, Marek Jurek, Jan Samsonowicz), który za główny cel uznawał dążenie do niepodległości Polski, umacnianie więzi narodowej Polaków, przestrzeganie praw człowieka i chrześcijańskich norm etycznych w życiu publicznym. Powstanie RMP praktycznie zlikwidowało SKS w Trójmieście.

 

15 listopada 1977 roku założono SKS w Poznaniu. Jego powstanie przyspieszyło zwolnienie Stanisława Barańczaka z pracy na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Wśród jego założycieli należy wymienić Ewę Kubacką, Włodzimierza Fenrycha oraz Jacka Kubiaka.

 

14 grudnia 1977 roku Jerzy Filak, Marek Zybura i Marek Adamkiewicz utworzyli SKS we Wrocławiu. Jego działalność koncentrowała się na samokształceniu i wydawaniu biuletynu „Podaj Dalej”.

 

Wreszcie 10 maja 1978 roku powstał SKS w Szczecinie. Deklarację podpisali m.in.: Elżbieta Czuma, Marek Lewandowski, Janusz Krukowski i Dariusz Rawicki. Inicjatywa utworzenia SKS w Szczecinie wyszła ze środowiska ROPCiO, które w większości tworzyli wychowankowie Duszpasterstwa Akademickiego prowadzonego prze jezuitę ojca Huberta Czumę.

 

Członkowie krakowskiego SKS weszli także w skład redakcji pierwszego niezależnego pisma studenckiego „Indeks”, które tworzyły cztery środowiska: krakowskie ( Lesław Maleszka, Tomasz Schoen, Bronisław Wildstein), warszawskie (Jan Ajzner, Ludwik Dorn, Urszula Doroszewski i Sergiusz Kowalski), wrocławskie (Jerzy Filak, Marek Zybura) i łódzkie (Paweł Spodenkiewicz).

 

Większość członków SKS w kraju zaangażowała się następnie w działalność Towarzystwa Kursów Naukowych.

 

Wybrana literatura:

 

Opozycja demokratyczna w Polsce w świetle akt KC PZPR 1976-1980. Wybór dokumentów

 W. Roszkowski – Najnowsza historia Polski 1980-2005

J. Czaputowicz, A. Łepkowski – Niezależny ruch studencki w latach 1972-1976

H. Głębocki – Studencki Komitet Solidarności w Krakowie 1977-1980