arch./-

Z dr. Mateuszem Szpytmą, historykiem krakowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, krewnym Wiktorii Ulmy, rozmawia Mariusz Kamieniecki

W Markowej w piątek odbyły się uroczystości z okazji 69.
rocznicy męczeńskiej śmierci Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich dzieci,
którzy oddali życie, ratując Żydów. W czym tkwiła wyjątkowość tych
ludzi?

– Wyjątkowość tych ludzi tkwiła w tym, że sami mimo niezwykle trudnej
sytuacji materialnej, była to bowiem rodzina wielodzietna z
sześciorgiem dzieci i siódmym w drodze, kiedy Żydzi będący w
niewyobrażalnie trudniejszej sytuacji, którym groziła śmierć, zwrócili
się o pomoc, to Ulmowie nie zawahali się jej udzielić. Można powiedzieć,
że ubodzy doskonale rozumieli tych, którzy znajdowali się w jeszcze
trudniejszej sytuacji, i mimo realnego zagrożenia życia w przypadku
wykrycia nie mieli oporów, by ratować rodzinę żydowską. Myślę, że to
jest miara ich wielkości.

Józef Ulma był ogrodnikiem, ale miał także wiele innych talentów…

– Józef Ulma był pochodzenia chłopskiego, ale w związku z tym, że sam
gospodarował na stosunkowo niewielkim kawałku ziemi, skupił się na
specjalistycznej działalności, mianowicie na ogrodnictwie. Był otwarty
na wszelkiego rodzaju nowinki, zresztą sam rozwijał się w wielu
dziedzinach. Jako dwudziestokilkuletni człowiek pojechał na półroczny
kurs do szkoły rolniczej w Pilźnie, gdzie prawdopodobnie nauczył się
sadownictwa i szkółkarstwa, co później z powodzeniem realizował w
praktyce. Próbował hodować jedwabniki, czego dowodzi korespondencja z
Izbą Rolniczą we Lwowie, którą prosił o przesłanie larw jedwabników.
Zresztą w tym celu posadził też drzewa morwowe, budząc zainteresowanie
całej okolicy. Ponadto angażował się w działalność społeczną. Był w
Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży, a także w Związku Młodzieży
Wiejskiej „Wici”, w którym był bibliotekarzem. Niedawno odkryłem notkę,
która świadczy, że nie była to tylko działalność o charakterze lokalnym w
Markowej, ale Józef Ulma był szefem sekcji ogrodniczej „Wici” na cały
powiat przeworski. Ponadto organizował konkursy, m.in. na uprawę buraków
czy ziemniaków. Sam otrzymywał nagrody za hodowlę jedwabników, ale
także za ciekawe ule pszczelarskie. To przykład praktycznej
działalności, która miała na celu rozwój wsi. Józef Ulma był także
człowiekiem pobożnym, który dbał o rozwój własnego życia duchowego i
bliskich. Wiemy, że wieczorem z całą swoją rodziną klękał do modlitwy,
nie opuszczał niedzielnej Mszy św. i zasadniczo był uznawany za dobrego
człowieka.

Z zamiłowania był fotografikiem, a jego zdjęcia zachowały się także w
innych domach. Robił dużo zdjęć przy różnych okazjach nie tylko w
Markowej i trzeba powiedzieć, że były to zdjęcia bardzo profesjonalne.
Wybudował też małą elektrownię wiatrową, która służyła mu do oświetlenia
pomieszczenia, w którym wywoływał zdjęcia. Miał talenty, którymi można
byłoby obdarować wiele osób.

Ulmowie nie byli jedyną rodziną w Markowej, która ukrywała
Żydów. Ich tragedia nie odstraszyła innych od pomagania ludności
żydowskiej. Skąd ta odwaga?

– Tej niezwykłej odwadze dziwili się nawet sami Żydzi. Pamiętajmy, że
po zamordowaniu Ulmów w pięciu innych domach w Markowej wciąż ukrywano
rodziny żydowskie. Pomoc niosły dwie różne rodziny Barów, rodzina
Szylarów, rodzina Przybylaków i rodzina Cwynarów. Przy czym w tym
ostatnim przypadku Cwynarowie domyślali się tylko, że ten, którego
ukrywali, jest Żydem. Mowa o żyjącym jeszcze w Izraelu Abrahamie Segalu,
który przedstawił się jako Polak, ale z korespondencji rodziny, która
go ukrywała, wynika, że domyślali się, jaka była prawda. Tym większa ich
zasługa, że kiedy się zorientowali, że to Żyd, mimo grożącego im
niebezpieczeństwo nie usunęli go z domu. Zresztą nie uczyniła tego żadna
wspomniana rodzina, chociaż niektórzy przyznają, że mieli taką pokusę.

Markowa przez pryzmat Ulmów stała się symbolem pomocy
ludności żydowskiej, ale trzeba podkreślić także szerszy, ogólnonarodowy
wymiar tej pomocy…

– Okazuje się, że odważnych rodzin było bardzo dużo. To dzięki ich
heroizmowi w Polsce uratowało się przed zagładą kilkadziesiąt tysięcy
Żydów. Jednakowoż za pomoc w ukrywaniu ludności żydowskiej zginęło nawet
do tysiąca Polaków. 15 marca 1943 r., a więc dokładnie 70 lat temu, za
przechowywanie Żydów w Siedliskach koło Miechowa zginęła rodzina
Baranków – małżeństwo i dwóch nieletnich chłopców oraz ich babcia. Warto
też wspomnieć o rodzinie Kowalskich z Ciepielowa koło Radomia, o
których opowiada bardzo wzruszający film Macieja Pawlickiego. Takich
ludzi, którzy, aby ocalić swych sąsiadów, polskich Żydów, narażali
życie, także życie własnych dzieci, jest bardzo wielu. Trzeba o nich
mówić, trzeba ich przypominać, bo jest to bohaterstwo, które często
określane jest wyżej, a przynajmniej na podobnym poziomie, jak udział w
konspiracji antyniemieckiej. Za udział w konspiracji śmierć groziła
tylko osobie zaangażowanej, natomiast w przypadku ukrywania Żydów śmierć
groziła całej rodzinie: żonie, dzieciom, a czasami nawet sąsiadom.

Od października 1941 r., na okupowanych przez Niemców ziemiach
polskich, za każdą pomoc Żydowi groziła kara śmierci. Sankcjonował to
dekret wydany przez samego generalnego gubernatora okupowanych ziem
polskich Hansa Franka. Takich restrykcji nie było ani w Holandii, ani w
Belgii czy w okupowanej Francji. To pokazuje, że Niemcy obawiali się, że
jeżeli nie zagrożą najwyższymi karami, to ta pomoc w Polsce może
przybrać bardzo duże rozmiary.

Na czym polegała pomoc Żydom? Czy ograniczała się jedynie do ukrywania ich przed Niemcami?

– Polacy pomagali Żydom indywidualnie i w ramach aktywności
konspiracyjnej. Jednak każdy przypadek był inny. Byli tacy, którzy
pomagali jednorazowo, np. udzielając schronienia na jedną noc, albo
ofiarowując żywność. Były też przypadki długofalowej pomocy czy
ukrywania nawet przez okres dwóch lat. W ramach aktywności
konspiracyjnej, w ramach Polskiego Państwa Podziemnego Żydom wystawiano
„lewe” polskie dokumenty.   

Jaką rolę w ukrywaniu Żydów odegrało duchowieństwo?

– Znane są przypadki wielu księży, którzy wystawiali Żydom fałszywe
metryki chrztu. Żydzi otrzymywali tożsamość dzieci, które zmarły w
dzieciństwie. Znane są także przypadki długotrwałej pomocy
duchowieństwa, o których mówi np. książka wydana przez IPN o księdzu
Marcelim Godlewskim, który pomagał Żydom na terenie warszawskiego getta,
gdzie była jego parafia. Niedawno otrzymałem telefon z Instytutu
Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie z
pytaniem, czy wiem, że w Markowej również proboszcz ratował Żydów.
Okazuje się, że przed wojną na terenie II Rzeczypospolitej były dwie
miejscowości o nazwie Markowa: jedna na Rzeszowszczyźnie, a druga koło
Lwowa. Tam właśnie proboszcz parafii katolickiej ukrywał Żydów. Wiemy o
tym z relacji jednego z ukrywanych Żydów, który wraz z innymi widział
przez szpary z piwnicy, jak w 1943 r. Ukraińcy zamordowali tegoż
kapłana. Został on zamordowany nie za to, że pomagał Żydom, ale za to,
że był Polakiem. Z tej relacji wiemy o kolejnym przypadku kapłana, który
pomagał ludności żydowskiej. Było też wiele zakonów, które niosły
pomoc. Siostry m.in. na Podkarpaciu w bardzo wielu przypadkach pod swój
dach przyjmowały żydowskie dzieci.

Warto podkreślić, że duża grupa Polaków została upamiętniona przez Instytut Yad Vashem.

– Ponad sześć tysięcy Polaków zostało odznaczonych medalem
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Przeszli oni przez bardzo ostre
kryteria stosowane przez Yad Vashem. Jednym z takich kryteriów jest to,
że osoba zgłaszająca do wyróżnienia bądź świadek takiego zdarzenia musi
mieć żydowskie pochodzenie. Polacy w światowej stawce wszystkich
odznaczonych za ratowanie Żydów stanowią blisko 30 procent. To bardzo
dużo.    

Czy wśród Polaków są tacy, którzy wciąż czekają na upamiętnienie?

– Polaków, którzy oczekują na upamiętnienie, jest bardzo wielu. Jedna
z najbardziej znanych zbrodni – oczywiście obok Ulmów, na wspomnianej
już rodzinie Kowalskich z Ciepielowa, gdzie w okolicy na przestrzeni
kilku tygodni za pomaganie Żydom zginęło około 30 osób, nie ma żadnego
upamiętnienia. Za wzór i przykład wszystkim innym mogą posłużyć władze
Markowej, gdzie powstał pomnik rodziny Ulmów. Myślę, że inni, którzy
mają u siebie takich bohaterów, powinni postąpić podobnie.      

Skoro wspomniał Pan Markową, to warto przypomnieć, że w tym
roku, po długich oczekiwaniach, ruszy w tej miejscowości budowa Muzeum
Polaków Ratujących Żydów na Podkarpaciu im. Rodziny Ulmów. Jakie
znaczenie ma to przedsięwzięcie dla upowszechniania pamięci o Polakach,
którzy nieśli pomoc Żydom?

– W Polsce wiedza o Polakach ratujących Żydów jest dość powszechna w
przeciwieństwie do tego, z czym mamy do czynienia za granicą. Dlatego
każde miejsce, które będzie przypominać także zagranicznym gościom o tej
historycznej prawdzie, jest bardzo cenne. W markowskim muzeum można
będzie zobaczyć m.in. dokumentację dotyczącą zbrodni na rodzinie Ulmów,
liczne pamiątki, w tym również część wyposażenia domu Sług Bożych.
Ponadto zaprezentowana zostanie bogata biblioteka, korespondencja,
świadectwa szkolne oraz sprzęt fotograficzny i zdjęcia, które wykonywał
osobiście Józef Ulma. Będzie można zobaczyć również dokumenty i zdjęcia,
które ukazują wrogą politykę hitlerowców wobec Polaków i Żydów, w tym
plakaty i obwieszczenia informujące o karze śmierci za pomoc w ukrywaniu
ludności żydowskiej. W muzeum będą też organizowane lekcje muzealne dla
młodzieży szkolnej. Choć muzeum jeszcze nie powstało, to do Markowej
już dzisiaj przybywa wiele wycieczek z Izraela, łącznie nawet kilka
tysięcy osób rocznie. Można zatem przypuszczać, że z chwilą uruchomienia
placówki muzealnej będzie ich jeszcze więcej. Dlatego wyszliśmy z
inicjatywą, aby opisy eksponatów muzealnych były w językach: polskim,
angielskim i hebrajskim. Jestem przekonany, że będzie to pierwsze w
Polsce muzeum, w którym napisy będą po hebrajsku, co pozwoli przyciągnąć
Żydów z całego świata, którzy posługują się językiem hebrajskim i
oczywiście angielskim.

Dziękuję za rozmowę.