Czytane po latach: Czy Chilon Chilonides był Żydem? Wątki żydowskie w "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza. Cz. 1.

„Pojawienie się powieści Sienkiewicza Quo vadis jest w naszej literaturze faktem niezwykłej doniosłości”[1] – pisał w pierwszych słowach tekstu poświęconego arcydziełu przyszłego noblisty polski filolog klasyczny i członek Akademii Umiejętności w Krakowie Zygmunt Samolewicz.

       Od początku historia przedstawiona na kartach powieści Henryka Sienkiewicza wzbudziła olbrzymie zainteresowanie i cieszyła się niebywałą popularnością na ziemiach polskich, a w wkrótce na całym świecie[2]. Starożytny Rzym ukazany przez pisarza w tak sugestywny i wszechstronny sposób stał się przedmiotem wielu tekstów i polemik historyków. Pierwsza polska analiza tła historycznego Quo Vadis pióra Zygmunta Samolewicza ukazała się jeszcze w 1896., tj. w roku premiery powieści w formie druku zwartego. Prof. Samolewicz ustosunkował się do świata przedstawionego w utworze korzystając z dotychczasowego dorobku historyków na ten temat. Zacytuję obszernie jego opis w zakresie, który będzie mnie interesował w niniejszym studium: tj. w zakresie wątków żydowskich w powieści, ze szczególnym uwzględnieniem kreacji przez Sienkiewicza postaci Chilona Chilonidesa.

„Dotychczas chrześcijanie nie zajmowali w Rzymie wybitnego wyróżniającego się od innych stanowiska - pisał prof. Samolewicz.- Wiara chrześcijańska szerzyła się powoli i nieznacznie pomiędzy społeczeństwem rzymskiem, zwłaszcza pomiędzy niższemi warstwami. Przyjąwszy nową wiarę, nie różnili się niczem wybitnie od reszty społeczeństwa rzymskiego. Posłuszni ustawom państwa, pełnili wszystkie obowiązki obywatelskie, a na obrzędy religijne gromadzili się w odległych i ukrytych miejscach, nie ściągając na siebie niczem uwagi władz rzymskich. Skąd więc mogła się nagle pojawić tak straszna zaźartość Rzymian przeciw nim, że posądzano ich o wszystkie zbrodnie, nawet o nienawiść przeciw rodzajowi ludzkiemu? Historycy znajdują na to jedno wyjaśnienie: identyfikowano ich z żydami, którzy od wielu już lat osiedliwszy się na całym zachodzie państwa rzymskiego, a zwłaszcza w Rzymie, tworzyli gminy liczne i zamożne, ale powszechnie przez ludność krajową wyszydzane i znienawidzone. (…)

Rzymianie uważali chrześcijan za sektę żydowską i nienawiść przeciw żydom rozszerzali także na chrześcijan. (…)

Nie jest zadaniem naszem rozstrzygać o tej kwestyi; odnieśliśmy ją jedynie dlatego, aby uwydatnić zapatrywanie Sienkiewicza, który nietylko nie identyfikuje chrześcijan z żydami, lecz owszem pierwszy pomysł prześladowania chrześcijan przypisuje filozofowi Chilonowi Chilonidesowi, pochodzącemu z Mezembryi nad Morzem Czarnem, który wtajemniczony we wszystkie systemata filozofii greckiej i żydowskiej, a wiedziony osobistą zemstą i chciwością łączy się z dwoma rabinami żydowskimi. W związku z nimi występuje także z pobudek osobistych Poppea Sabina, o której już poprzednio uczyniliśmy wzmiankę, ale obecnie nieco obszerniej się rozwiedziemy. U Sienkiewicza traktowana jest ona dosyć pobieżnie, choć stanowi główną sprężynę akcyi, dążącej do prześladowania chrześcijan, a historycy rzymscy tyle o niej podają szczegółów, że możnaby utworzyć z nich całą powieść. (…)

Poppea została kochanką, a następnie małżonką Nerona, po usunięciu pierwszej małżonki Oktawii. Odtąd jej wpływ na Nerona, wyjąwszy wyjąwszy jego artystyczne zamiłowania, jest potężny, ale zarazem ujemny. Dlatego wszyscy pisarze wyrażają się o niej niekorzystnie, jeden tylko pisarz, żydowin Josephus Flavius, nazywa ją bogobojną niewiastą, zapewne z powodu życzliwości, jaką Poppea żydom okazywała. Wiadomość tę wyzyskał Sienkiewicz, skoro każe jej być pośredniczką między Neronem a owymi rabinami żydowskimi, wykazującymi rzekome zbrodnie gminy chrześcijańskiej”.[3]

         Zwróćmy uwagę: prof. Samolewicz pisze o Chilonie, że pochodził „z Mezembryi nad Morzem Czarnem” nie podając jakiej był narodowości, ale zaznaczając, że Chilonides wtajemniczony był w „systemata filozofii greckej i żydowskiej”, a w toku rozwoju powieści „łączy się z dwoma rabinami  żydowskimi”. Prof. Samolewicz podchodzi więc do kwestii narodowości Chilona w sposób nader ostrożny i wymijający.

          Jak zatem swojego bohatera opisał w tym zakresie sam Henryk Sienkiewicz?