Pamiątki Powstania Warszawskiego

W niemal każdej dzielnicy
współczesnej stolicy znajdują się ślady walki sprzed 77 lat lub zbrodni
popełnionych przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego. Wiele
z nich stało się symbolami zrywu, inne mimo przejmującej wymowy
są mało znane.

Bemowo

Tablica poświęcona powstańcom AK Obwodu „Żywiciel” – ul. Westerplatte/róg Grotowskiej

Wieczorem
1 sierpnia, po nieudanych próbach ataków na siły niemieckie
na Żoliborzu i Bielanach, dowódca II Obwodu AK poinformował dowództwo
o wycofaniu się w stronę Puszczy Kampinoskiej. Na drodze do Wawrzyszewa
w okolicach Boernerowa i Szwedzkich Gór powstańcy zostali zaatakowani
przez siły Dywizji „Hermann Goering”. Zginęło ponad 70 żołnierzy. Wielu
zostało rozstrzelanych po wzięciu do niewoli. Polegli zostali pochowani
na Cmentarzu Wawrzyszewskim.

Bielany

Pomnik ku czci poległych Żołnierzy AK „Grupy Kampinos” – ul. Michaliny 10

1 i 2 sierpnia
oddziały Zgrupowania Stołpecko-Nalibockiego AK zaatakowały lotnisko
na Bielanach. Dowództwo AK liczyło, że na zdobytych lotniskach mogłyby
lądować alianckie samoloty ze wsparciem dla Powstania, w tym polska
Samodzielna Brygada Spadochronowa. Oba ataki zakończyły się
niepowodzeniem i wycofaniem polskich sił do Puszczy Kampinoskiej, gdzie
kontynuowały walkę jako Grupa AK „Kampinos”.

Bródno i Targówek

Reduta Bródnowska – róg ul. Wysockiego i Bartniczej

W pierwszych
minutach Powstania walczący opanowali gmach Szkoły Powszechnej,
parowozownię przy ul. Kiejstuta i zabudowania stacji Warszawa-Praga.
Z powodu ogromnych strat oraz ostrzału z pociągu pancernego powstańcy
zostali zmuszeni do wycofania się i przejścia do konspiracji.

Miejsce śmierci ppor. Jana Wójcika ps. Znicz – ul. św. Wincentego

Koszary
przy ul. 11 listopada były jednym z najważniejszych miejsc zgrupowania
sił niemieckich na Pradze. Zadanie szturmu od strony Bródna, przez nasyp
kolejowy, powierzono plutonowi ppor. Jana Wójcika ze zgrupowania
„Rokity” AK. Kilka prób ataku zakończyło się klęską powstańców
i śmiercią dowódcy plutonu.

Mokotów

Kopiec Powstania – ul. Bartycka

Został
usypany z gruzów zniszczonej Warszawy. Przez wiele dziesięcioleci był
zaniedbany i zapomniany. Dopiero w 2004 r. nadano mu oficjalną nazwę,
a na jego szczycie umieszczono kilkumetrowej wielkości symbol Polski
Walczącej z datą 1944.

Pomnik „Mokotów Walczący 1944” – park Dreszera

Upamiętnia
walki toczone na Mokotowie. Do najważniejszych zadań AK w tej dzielnicy
należało zabezpieczenie stolicy od strony południowej. W kolejnych
tygodniach zrywu park Dreszera zmieniał się powoli w cmentarz dla
powstańców i cywilów.

Pomnik żołnierzy „Baszty” – ul. Dworkowa

Upamiętnia
rozstrzelanych przez Niemców powstańców wychodzących z kanału. Pułk
„Baszta”, czyli Batalion Ochrony Sztabu, stanowił trzon sił
na Mokotowie. Po kapitulacji dzielnicy 27 września umęczeni koszmarną
wędrówką kanałami powstańcy wychodzili włazem przy ul. Dworkowej, nad
którym stali Niemcy. Zostali rozstrzelani na skarpie poniżej ulicy.
Moment ten został przedstawiony w filmie Andrzeja Wajdy „Kanał”.

Domek Gotycki – ul. Puławska

Pochodząca
z końca XVIII wieku neogotycka wieża była świadkiem walk na Mokotowie.
Od 1969 r. na pamiątkę godziny „W” rozbrzmiewa codziennie o godz.
17:00 z wieży zegarowej „Marsz Mokotowa”.

Klasztor jezuitów – ul. Rakowiecka 61

2 sierpnia
w klasztorze Ojców Jezuitów Niemcy najpierw schwytali kilkudziesięciu
zakładników – zakonników i przypadkowych wiernych (w tym kobiety
i chłopca), a następnie zabili większość z nich. Łącznie od kul
karabinów i w wyniku eksplozji granatów zginęło ok. 40 osób.

Muranów

KL Warschau – ul. Gęsia

Niemal
całość tzw. dzielnicy północnej, stanowiącej większość obszaru
warszawskiego getta, została zrównana z ziemią. Wśród ruin Niemcy
umiejscowili obóz koncentracyjny. Więziono tam Żydów zatrudnionych przy
grabieży ruin getta i mordowano aresztowanych. 5 sierpnia 1944 r. obóz
został zdobyty przez żołnierzy Batalionu „Zośka”, którzy wyzwolili 348
przebywających w nim jeszcze Żydów.

Kwatera Komendy Głównej AK – ul. Dzielna 72

Fabryka
Kamlera była pierwszym miejscem stacjonowania Komendy Głównej
AK w czasie powstania. Chroniący ten rejon Woli żołnierze „Radosława”
przez 11 dni toczyli zacięte boje z Niemcami. Walczący nie wiedzieli,
że w fabryce przebywa dowództwo. Obrona dała czas na przygotowanie się
do walki o Stare Miasto.

Plac Krasińskich

Od 1989 r. plac
Krasińskich jest jednym z centralnych miejsc pamięci. To wówczas
odsłonięto monumentalny Pomnik Powstania Warszawskiego. W czasie walk
przy skrzyżowaniu z ul. Długą znajdował się właz do kanału; przed
kapitulacją Starego Miasta do Śródmieścia i na Żoliborz ewakuowało się
nim kilka tysięcy żołnierzy i cywilów.

Ochota

Filtrowa 68 – miejsce wydania rozkazu o rozpoczęciu Powstania

31 lipca
ok. godz. 18 Komendant Główny AK gen. Tadeusz Komorowski „Bór” wydał
rozkaz rozpoczęcia walki o Warszawę. Godzinę później w kamienicy
Pocztowej Kasy Oszczędności przy ul. Filtrowej 68 dowódca Okręgu
Warszawskiego Armii Krajowej płk Antoni Chruściel „Monter” wydał rozkaz,
który określał godzinę „W” na 1 sierpnia o 17:00. Rozkaz dotarł
do większości oddziałów dopiero następnego dnia.

Kamienica przy Grójeckiej 104

4 sierpnia
1944 r. w piwnicach budynku esesmani z brygady SS „RONA” wymordowali
za pomocą granatów około siedemdziesięciu ukrywających się w piwnicach
mieszkańców. Upamiętnia ich tablica umieszczona na elewacji. Była
to jedna z wielu zbrodni podczas tzw. rzezi Ochoty.

Instytut Radowy – Wawelska 15

5 i 6 sierpnia
oddziały RONA po raz pierwszy wtargnęły do Instytutu Radowego im. Marii
Skłodowskiej-Curie przy ul. Wawelskiej 15. Zamordowano część pacjentów,
część personelu wysłano do obozu przejściowego w Pruszkowie.
9 i 10 sierpnia członkowie RONA ponownie podpalili szpital, gdy
zauważyli pozostałe przy życiu osoby. 19 sierpnia dokonano kolejnych
mordów. Łącznie śmierć poniosło ok. 90 osób – pacjentów i lekarzy.

Reduty Kaliska i Wawelska

Po kilkugodzinnej
ofensywie sił powstańczych na Ochocie większość została zepchnięta
do kilku punktów oporu. Największe z nich to reduty „Wawelska”
(w czworoboku bloków mieszkalnych przy Wawelskiej) oraz „Kaliska”
(w zabudowaniach Polskiego Monopolu Tytoniowego). Krwawe walki
z Niemcami i kolaborantami z RONA trwały aż do 11 sierpnia. Oddziały
wycofały się kanałami do Śródmieścia oraz Lasów Chojnowskich.
Po przegrupowaniu wzięły udział w walkach w południowych
dzielnicach miasta.

Zieleniak – obecnie Targowisko Banacha – ul. Grójecka

Tzw.
Zieleniak był największym w dzielnicy bazarem zaopatrywanym przez
rolników z okolicznych wsi. Po rozpoczęciu walk Niemcy i kolaboracyjne
oddziały RONA rozpoczęły mordy na mieszkańcach Ochoty. Tysiące spędzano
na Zieleniak. Tam, wśród mordów i gwałtów, mieszkańcy spędzali kolejne
dni bez wody i jedzenia. Później więźniami obozu przejściowego było ok.
60 tys. mieszkańców Ochoty oraz innych dzielnic miasta wysiedlanych
przez Niemców. Liczba ofiar zbrodni popełnionych na Zieleniaku oceniana
jest na blisko 1000 osób.

Praga

Gmach dyrekcji PKP – Targowa 74

Ogromny
gmach położony przy dwóch najważniejszych arteriach Pragi był
kontrolowany przez żandarmerię i Wehrmacht. W pierwszych godzinach walk
jako jeden z niewielu ważnych obiektów Pragi znalazł się na kilka godzin
w rękach powstańców. Część zachowanych na murach śladów po pociskach
pochodzi z pierwszych dni zrywu, pozostałe pochodzą z czasu
polsko-sowieckiej ofensywy na Pragę we wrześniu 1944 r.

„Mała Pasta” – Ząbkowska 15/Brzeska 24

Centrala
telefoniczna Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej była jednym
z najważniejszych punktów strategicznych warszawskiej Pragi. Mimo
fatalnego uzbrojenia specjalna grupa szturmowa zajęła budynek
1 sierpnia. W trakcie walk poległ dowódca Zgrupowania por. Paweł Jurczak
ps. Pawelski. Z powodu ogromnej przewagi Niemców powstańcy wycofali się
w nocy z 1 na 2 sierpnia.

Stare i Nowe Miasto

Archikatedra św. Jana

W czasie
starć o Starówkę archikatedra stała się miejscem niezwykle zaciętych
walk. 13 sierpnia pod jej murami eksplodował samobieżny nosiciel ładunku
wybuchowego „Borgward”, który zniszczył większą część murów świątyni.
Gąsienica niemieckiego pojazdu została później umieszczona w murze
odbudowanej archikatedry. Eksplozję przetrwał średniowieczny krucyfiks
Baryczków, jeden z najcenniejszych zabytków staromiejskich.

Kilińskiego 3

13 sierpnia
doszło do jednej z największych tragedii Powstania – eksplozji
niemieckiego transportera z ładunkami wybuchowymi, zdobytego przez
powstańców na Starym Mieście. Na ul. Kilińskiego zginęło co najmniej 300
osób, wśród nich 67 żołnierzy Batalionu „Gustaw”.

Klasztor Sakramentek

W murach
założonego w XVII w. klasztoru Sakramentek oraz kościoła św. Kazimierza
schronienie znalazły setki mieszkańców, którzy uniknęli śmierci
w masowych egzekucjach, oraz wielu rannych Powstańców. 31 sierpnia
i 2 września Niemcy dwukrotnie zbombardowali klasztor. W jego murach
zginęło ok. 1000 cywilów, 34 siostry zakonne i czterech księży. Jest
to miejsce jednej z największych tragedii Powstania.

Śródmieście Południowe

Willa Pniewskiego/Muzeum Ziemi PAN – al. Na Skarpie 27

Kontrolowane
przez Niemców okolice gmachów sejmowych były od początku zrywu miejscem
zaciętych walk. Pobliska willa rodziny wybitnego architekta Bohdana
Pniewskiego została opanowana przez powstańców. W trakcie jednego
ze szturmów nieznany z nazwiska powstaniec został ranny. Jego krew
wsiąkła w marmurową podłogę i zachowała się do dziś.

Ruiny GISZ-u – Al. Ujazdowskie 1/3

1 sierpnia
powstańcy zaatakowali silnie ufortyfikowaną tzw. dzielnicę policyjną
w okolicach Al. Ujazdowskich. W odwecie Niemcy rozpoczęli eksterminację
mieszkańców okolicznych kamienic. Ok. 980 osób zamordowano w ruinach
Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Według IPN liczba ofiar masakr
w tej części miasta może sięgać blisko 10 tys. osób.

Barykada w Al. Jerozolimskich (na wysokości ul. Kruczej)

Stanowiła
jedyne połączenie między południową a północną częścią Śródmieścia. Jej
budowę rozpoczęto w nocy z 1 na 2 sierpnia, gdy stało się jasne,
że Niemcy za wszelką cenę będą chcieli utrzymać kontrolę nad
najważniejszą arterią miasta. Barykada znajdowała się pod stałym
ostrzałem i wielokrotnie była atakowana od zachodu. Przez barykadę
przeszły tysiące cywilów i żołnierzy, dzięki niej przetransportowano
olbrzymie ilości zaopatrzenia i uzbrojenia. Do końca walk
pozostała niezdobyta.

Kamienica przy Marszałkowskiej 60

Ukrywał
się w niej najsłynniejszy międzywojenny twórca fresków Perec
Willenberg. 11 września 1944 r. na prośbę pozostałych mieszkańców
na suficie klatki schodowej narysował głowę Chrystusa na tle krzyża
z napisem „Jezu ufam Tobie”.

Śródmieście Północne

Płyta
pomnikowa poświęcona pamięci Baonu „Kiliński” – pl. Powstańców Warszawy
Na pl. Napoleona (ówczesna nazwa placu) 1 sierpnia, obok gmachu Poczty
Głównej, padły jedne z pierwszych strzałów w Śródmieściu. Znajdujący się
na tym placu drapacz chmur Prudential stał się bohaterem jednego
z najsłynniejszych zdjęć czasów zrywu. Ten szesnastopiętrowy gmach już
1 sierpnia zajęli żołnierze Batalionu „Kiliński”. 28 sierpnia budynek
z ciężkich moździerzy ostrzeliwali Niemcy – to wówczas powstała seria
zdjęć Sylwestra Brauna ps. Kris, ukazująca eksplozję pocisków oraz pożar
ogarniający Prudential.

Miejsce śmierci Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – ul. Senatorska 14

Znajdująca
się na pałacu Blanka tablica upamiętnia Krzysztofa Kamila Baczyńskiego –
poetę, czołowego przedstawiciela tzw. pokolenia Kolumbów, żołnierza
Batalionów AK „Zośka” i „Parasol” – który poległ w tym
miejscu 4 sierpnia.

Tablica pamiątkowa przy ul. Nowy Świat 53

Znajduje
się w miejscu wyjścia z kanałów, którymi 1 i 2 września powstańcy
przedostali się z oblężonego Starego Miasta do Śródmieścia.

Tablica na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego (Krakowskie Przedmieście 26/28)

Upamiętnia
poległych żołnierzy Grupy Bojowej „Krybar”. Żołnierze tego oddziału
trzykrotnie bezskutecznie szturmowali ufortyfikowane pozycje niemieckie
na terenie uniwersytetu. Te trzy ataki (z 1 sierpnia, 23 sierpnia
i 2 września) z udziałem powstańczych wozów bojowych (zdobycznego
„Szarego Wilka” i „Kubusia”), choć nieskuteczne i krwawo okupione,
przeszły do legendy.

Budynek PAST-y – ul. Zielna 39

Upamiętnia
zdobycie doskonale ufortyfikowanego wieżowca 20 sierpnia przez
żołnierzy Batalionu „Kiliński”. Zdobycie gmachu Polskiej Akcyjnej Spółki
Telekomunikacyjnej było jednym z największych sukcesów zrywu i poważnie
wzmocniło morale walczących w Śródmieściu.

Ursynów

Głaz upamiętniający walki Batalionu „Karpaty” Pułku AK „Baszta” – Tor Wyścigów Konnych

Pułk
„Baszta” został skierowany 1 sierpnia do zdobycia terenu wyścigów
konnych na Służewcu, gdzie stacjonowały oddziały konne SS. W czasie
szturmu zginęło 120 powstańców.

Wilanów-Powsin

Cmentarz Powstańców Warszawy w Powsinie

Na cmentarzu
zostali pochowani powstańcy, którzy zginęli w Lesie Kabackim, Lasach
Chojnowskich, w Powsinie i Wilanowie. Jest to pierwszy cmentarz
powstańczy w Warszawie, został wyznaczony wkrótce po wycofaniu się
Niemców z okolic stolicy. Celebrowana przez ks. Jana Garwolińskiego,
proboszcza pobliskiej parafii św. Elżbiety, msza żałobna w hołdzie
49 poległych oraz pogrzeb ppor. Józefa Nerki ps. Boim oraz drugiego
nieznanego powstańca odbyły się 28 marca 1945 r.

Włochy

Tablica
upamiętniająca mieszkańców Włoch zamęczonych w niemieckich obozach
koncentracyjnych – na murze kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus –
Rybnicka 27

Z liczących kilkanaście tysięcy mieszkańców
podwarszawskich Włoch pod koniec sierpnia i na początku września Niemcy
deportowali do pruszkowskiego obozu przejściowego Dulag 121 ok. 4 tys.
mężczyzn w wieku od 16 do 60 lat. Wielu trafiło do obozów
koncentracyjnych, m.in. Buchenwaldu, Dachau, Auschwitz i Mauthausen.
Wojnę przeżyło zaledwie 1000.

Wola

Cmentarz Powstańców Warszawy

Miejsce
pochówku największej liczby mieszkańców stolicy poległych
i zamordowanych w czasie zrywu. Spoczywają tam szczątki 104 tys. osób,
z czego 80 proc. stanowią prochy cywilów.

Pałacyk Michla – Wolska 40

3 sierpnia
grupa żołnierzy „Parasola” dowodzona przez Janusza
Brochwicz-Lewińskiego „Gryfa” zajęła kamienicę Karola Michlera
i zabudowania mieszczące się w głębi posesji przy ul. Wolskiej 40 w celu
przygotowania zasadzki na Niemców. O ile 5 sierpnia rano wróg zbliżając
się do posesji podczas przeprawy przez Wolską, poniósł duże straty,
o tyle kolejne szturmy zmusiły „Gryfa” i jego żołnierzy
do wycofania się.

Miejsce pamięci – ul. Górczewska 32

Upamiętnia
największą egzekucję na Woli. W dniach 5–12 sierpnia Niemcy wymordowali
ok. 12 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci z dzielnicy Wola. Wśród ofiar
byli pacjenci, lekarze, studenci medycyny i pracownicy Szpitala
Wolskiego przy ul. Płockiej 26. Ciała ofiar zostały spalone w miejscu
egzekucji. Ich popioły przeniesiono 6 sierpnia 1946 r. do kurhanu pod
pomnikiem Polegli-Niepokonani na Cmentarzu Powstańców Warszawy.

Pomnik Ofiar Rzezi Woli (przy rozwidleniu al. Solidarności i ul. Leszno)

Upamiętnia
50 tys. mieszkańców Woli zamordowanych przez Niemców. Rzeź mieszkańców
tej dzielnicy trwała od 5 do 7 sierpnia 1944 r. Ludność była
rozstrzeliwana, a ciała zabitych palono.

Skwer „Sierpnia 1944” – zbieg ul. Wolskiej i Płockiej

3 sierpnia
oddział pod dowództwem SS Gruppenführera Heinza Reinefartha dokonał
masakry ok. 100 osób w rejonie domów przy ul. Płockiej 23–27. Kolejnych
50 osób zamordowano w domu przy ul. Wolskiej 60. W tej okolicy odbyła
się egzekucja personelu medycznego i chorych ze Szpitala Wolskiego.

Fabryka Franaszka – ul. Wolska 43/45

Ok.
6 tys. mieszkańców Woli, którzy schronili się w rozległych
zabudowaniach fabryki Józefa Franaszka – Towarzystwa Akcyjnego Obić
Papierowych i Papierów Kolorowych – zostało zamordowanych w jej murach.

Miejsce pamięci przy kościele redemptorystów pw. św. Klemensa – ul. Karolkowa 49

Upamiętnia
rozstrzelanych przez Niemców 6 sierpnia księży redemptorystów oraz
harcerzy „Szarych Szeregów” hufców-rojów „Giewont”
i „Giermkowie Wolności”.

Skwer Zgrupowania Armii Krajowej „Chrobry II” (ul. Chmielna 132/134)

Zgrupowanie
powstało w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. na pograniczu Śródmieścia
Północnego i Woli z połączenia oddziałów, grup i pojedynczych żołnierzy
różnych podziemnych organizacji wojskowych. Jednostka rozrastała się,
by z czasem stać się jednym z największych oddziałów powstańczych. Jego
szeregi licznie zasilili również ochotnicy, głównie
mieszkańcy dzielnicy.

Miejsce śmierci Wojtusia Zalewskiego – ul. Pereca 9

1 sierpnia
jedenastoletni Wojtuś Zalewski zgłosił się na ochotnika do oddziału
powstańczego, przybrał pseudonim Orzeł Biały. Był łącznikiem dowódcy
plutonu sierżanta Jana Kretera „Grzesia”. Dwadzieścia jeden dni później
chłopca zastrzelił niemiecki snajper. Moment jego śmierci, a następnie
ten, gdy koledzy z oddziału pod ostrzałem wyciągają jego ciało, został
uwieczniony przez filmowców Biura Informacji i Propagandy Komendy
Głównej AK.

Żoliborz

Pomnik Gloria Victis – Cmentarz Wojskowy na Powązkach

Upamiętnia
żołnierzy Armii Krajowej poległych w czasie zrywu. Wokół pomnika
znajdują się powstańcze groby. Gloria Victis jest uznawane za jedno
z dwóch najważniejszych miejsc pamięci.

Kamień „Żołnierzom Żywiciela” – park Żołnierzy „Żywiciela” przy ul. ks. Popiełuszki

Żołnierze
„Żywiciela” podlegali płk. Mieczysławowi Niedzielskiemu ps. Żywiciel
w XXII, a potem II Obwodzie Armii Krajowej i 8. Dywizji Piechoty AK im.
Romualda Traugutta. Walki „Żywiciela” trwały do kapitulacji
Żoliborza 30 września.

Symboliczne upamiętnienie pierwszych strzałów Powstania – ul. Krasińskiego między ul. Kochowskiego a ul. Suzina

1 sierpnia
ok. godz. 13.30 na ul. Krasińskiego żołnierze AK, którzy przenosili
broń na miejsce koncentracji jednego z oddziałów, natknęli się na patrol
niemiecki. Rozpoczęła się strzelanina. Niemcy ściągnęli posiłki
ze Śródmieścia, a do walk przyłączyły się kolejne powstańcze oddziały.

Pomnik poległych w walkach o Dworzec Gdański – zbieg ul. Mickiewicza i gen. Zajączka

Walki
o strategicznie położony dworzec rozpoczęły się w nocy
z 20 na 21 sierpnia. Stanowiły jedną z największych i najbardziej
krwawych bitew powstańczej Warszawy. Celem starć o Dworzec Gdański było
utworzenie korytarza łączącego Żoliborz ze Starówką.