Szturm nad swiatowymi gieldami akcyjnymi coraz blizej – wskaznik PE Shillera ostrzega przed ogromnym krachem

Przyjemnie jest patrzec, gdy wlasna fortuna rosnie i rosnie bez konca. Tak dzieje sie przynajmniej od dziewieciu lat na rynkach finansowych. Swiatowe gieldy melduja coraz to wyzszy stan indeksow akcji. Ceny dobr trwalych – akcji, nieruchomosci, metali szlachetnych czy dziel sztuki osiagaja niewyobrazalne wczesniej poziomy. Pieniadze wprowadzane masowo przez banki centralne na rynek powoduja procesy inflacyjne dobr trwalych. Wiedziec tylko trzeba, iz drzewa nie rosna wysoko az do nieba, jak to mowi stare gieldowe powiedzenie, i ze wszystko ma swoja granice. Przed miesiacem pojawil sie bardzo wyrazny sygnal wskazujacy na istnienie ogromnej banki spekulacyjnej na rynku akcji, ktora tak jak wszystkie dotychczasowe, grozi tez wkrotce peknieciem. Takich informacji dostarczyly juz przed miesiacem nadzwyczaj wysokiej wartosci wskaznik PE Shillera.

1. Wskaznik PE Shillera

Wskaznik PE (stosunek ceny akcji firmy do zysku; ang. price earnings ratio; niem. KGV - Kurs-Gewinn-Verhältnis) pozwala ocenic atrakcyjnosc akcji firm notowanych na gieldzie. Mowi on inwestorom, na ile cena akcji ma odzwierciedlenie w przynoszonych zyskach. Jezeli jakas akcja kosztuje 100 €, a jej zysk wynosi tylko 2€, to wspolczynnik jest wysoki, az 50. Oznacza to, ze trzeba czekac az 50 lat zanim przynoszony zyskk zrownowazy cene zakupu akcji. Jezeli jednak, zysk wynosi 2€ a akcja kosztuje 20€, to jest ona tania. Stad ma on tez okreslenie jako wskaznik pokrycia zysku netto cena rynkowa akcji. Juz na pierwszy rzut oka mozna na jego podstawie rozpoznac, czy akcje okreslonej firmy sa tanie czy za drogie. Akcje z niskim PE sa chetnie kupowane, gdyz oznacza to, iz cena jest niska przy wysokim zysku osiaganym przez firme. Kupujac taka niedowartosciowana akcje, mozna liczyc na wzrost wlasnych zyskow, gdy jej kurs wzrosnie. Odwrotnie, gdy PE jest zbyt wysoki, moze byc maly wypracowywany zysk albo kurs akcji za wysoki. Trudno oczekiwac dalszego wzrostu jej cen na gieldzie. Oczywiscie istnieje sporo sposobow na okreslanie zysku, tez sa trudnosci z powodu sztuczek buchalteryjnych, ktore nie oddaja rzeczywistej wartosci firmy, PE jest wtedy czesto zaklamany. Wystepuja powazne roznice w wielkosci tego wskaznika w roznych branzach i krajach. Firmy technologiczne, obiecujace innowacje, ekspansje, np. Apple, Cisco, Tesla, Facebook, Amazon, Microsoft, maja zwykle wyzsze wartosci tegoz wskaznika, a tradycyjne, np. Thyssen-Krupp, Daimler czy VW mniejsze. Te pierwsze maja w sobie wiecej fantazji, perspektyw rozwojowych, obiecujacych wzrost ich wartosci. Stad wzrost PE pokazuje, ze inwestorzy sa gotowi zaplacic za nie wiecej, niz wlasciwie nakazywalaby rozsadna ekonomiczna kalkulacja. Informacje moje sa tylko skrotowe, a na temat tego wskaznika oraz innych parametrow sluzacych do oceny rzeczywistej wartosci firm mozna napisac cale dziela.

W celu nadania wiekszej dokladnosci wyliczeniom oraz poprawienia trafnosci w okreslaniu wartosci akcji firm a zarazem diagnozowania wypaczen i nadmiernego przewartosciowaniu calego rynku akcji, uzywany jest wskaznik PE Shillera (Shiller PE Ratio, tez Shiller-KGV, albo Shiller-CAPE, cyclically adjusted price-to-earnings ratio). Jego tworcami sa Robert Shiller (Nagroda Nobla w dziedzinie Ekonomii, 2013) i John Campbell. Jako podstawe wzieli oni normalny PE. Ich wskaznik nie byl jednak obliczany na bazie aktualnych zyskow przedsiebiorstw, lecz w oparciu o srednie zyski na przestrzeni ostatnich 10-ciu lat. Ponadto zyski te byly „oczyszczone“ z odchylen inflacyjnych i odniesione do aktualnego kursu akcji firmy. Obliczenia byly prowadzone dla calych indeksow gieldowych, jak Dow Jones czy S&P 500. Ta nowa metoda liczenia objela Dow Jones i S&P od roku 1880. Pozwolila trafnie ocenic rynki finansowe, przepowiedziec powstanie banki spekulacyjnej z roku 2000 (kryzys gieldowy 2000-2003). Shiller opublikowal swoja slynna ksiazke pt. Irrational Exuberance (2000), niem. Irrationaler Überschwang, przestrzegajac przed zalamaniem sie gield swiatowych. Ostrzegal tez przed niebezpieczenstwem banki spekulacyjnej i kryzysu na rynku nieruchomosci w USA, a w rezultacie i na swiecie w 2007 roku.

2. Czy niedlugo nadejdzie wielki kryzys na gieldach akcyjnych? Wskaznik Shillera PE straszy i to dobrze!

Ostatnie wartosci wskaznika PE Shillera z poczatku stycznia 2018 wskazuja na nadciagajace bliskie zalamanie swiatowych gield akcyjnych. Wartosci byly wyliczane wprawdzie dla Dow Jones, ale to oznacza tak jakby dla calego swiata. W dniu 09.01.2018 wskaznik ten osiagnal wartosc az 33,19. Jest to rezultat jeszcze wyzszy niz podczas pamietnego wielkiego zalamania na gieldzie amerykanskiej we wrzesniu 1929, gdzie wskaznik ten wynosil 32,6! Wprawdzie byl on pozniej wyzszy w 1999, a wiec przed kryzysem 2000-2003 i wynosil 44,2, ale bac sie trzeba. Jakas burza nadciaga i moze ona powalic z nog nawet zdrowe gospodarki. Dlatego wtedy powialo mrozem w bankach, domach maklerskich, na gieldach. Powialo i zaraz zrobilo sie cieplej, przestroge zlekcewazono, a tzw. znawcy rynkow finansowych zaczeli te ostatnie wyniki PE Shillera z poczatku stycznia tego roku 2018, relatywizowac, odwolywac sie do specyficznej sytuacji, pomniejszac zagrozenie, tak jak to czesto robiono w historii. Wyjasniali, ze teraz mamy inne czasy, gospodarka az huczy, i ze to bedzie trwala jeszcze przez nastepne lata. Czyli robili tak, jak zawsze przed wielkim krachem. Nie pojawil sie zaden znaczacy ekonomista, strateg-analityk gieldowy, ktory by stawial pod znakiem zapytania dalszy wzrost indeksow gieldowych w tym roku. Karawana ma jechac dalej, wszystko jest OK. Co rusz pojawial sie jakis guru, ktory oglaszal dalszy wzrost kursow akcji i negowal znaczenie wypowiedzi wskaznika Shillera. C.Heger, szef strategiczny w gigantyznym banku HSBC, w jego Global Asset Management, twierdzil niedawno, ze wskaznik Shillera jest wypaczony, i nie oddaje dobrze rzeczywistej sytuacji. Twierdzi sie tez, ze tak niskie obecnie stopy procentowe, wysokie zyski, uzasadniaja tak wysokie kursy akcji, oraz wysokie wskazniki PE czyli stosunek kursu akcji do zysku. Analitycy czuli sie potwierdzeni, gdyz Dow Jones, tylko od 09.01.2018 do 26.01. 2018 wzrosl az o 1200 punktow. Z 25386 w tym dniu na 26617 punktow, a wiec tylko w ciagu dwoch tygodni. Zeby zrozumiec o jakie wielkosci tutaj chodzi: Indeks Dow Jones liczyl w 1924 roku ca. 110 punktow, do 1929 roku potroil sie do ca. 375, by spasc potem do 25 punktow!. Potem liczyl: 3450 w 1994, 11700 w 2000, 14000 w 2007, tylko 7500 w 2009 i az 26617 w dniu 26.01.2018. Slowem wszystko w porzadku wedlug pewnych siebie analitykow finansowych, bo przeciez wedlug nich drzewa rosna wysoko az do nieba! Oczekiwali dalszego wzrostu kursow akcji. Nic bardziej mylnego.

3. Sytuacja obecna i co do niej doprowadzilo

Banki centralne wprowadzaly caly czas ogromne ilosci pieniedzy w sytem gospodarczy. Ratowaly euro, zadluzone banki i panstwa, napedzaly wzrost gospodarczy niezreformowanych systemow gospodarczych (np. Grecja, Francja, Wlochy). Operuja niskimi stopami procentowymi, ktore sa nierealne, sztuczne, tak jak w gospodarce planowej. Kupujac slabe obligacje firm, panstw, bankow powiekszaja M1 do M3 czyli podaz pieniedzy. Przykladem na to jest tzw. Quantitative easing (QE) czyli poluzowanie polityki pieniężnej, luzowanie ilościowe co prowadzi– zwiększenie podazy pieniedzy w obiegu. Japonia robi to od 2001, USA i GB od 2009, a EBC - strefa euro masowo od 2015.

Szef ECB Mario Draghi od marca 2015 do wrzesnia 2016 zapowiedzial kupowanie pozyczek panstwowych oraz od prywatnych firm, w wysokosci 1100 miliardow €, czyli za 60 miliardow miesiecznie. Ma to zapobiec deflacji i pomoc przyspieszyc wzrost gospodarczy w strefie euro. To kupowanie powinno tak dlugo trwac, az stopa inflacji wzrosnie do 2%. W marcu 2016 przedluzyl dzialanie programu o 6 miesiecy, a w grudniu 2016 przedluzyl ta akcje znow o 9 miesiecy do konca 2017. W rezultacie EBC wpuscil do gospodarki europejskiej az 4,5 bilionow €.

Banki centralne pompuja pieniedze w sytem gospodarczy, rozbudowujac swoje bilanse do nieznanych przedtem rozmiarow. Operuja niskimi stopami procentowymi, ktore sa nierealne, sztuczne, tak jak w gospodarce planowej. Ocenia sie, ze wszystkie banki centralne swiata wprowadzily do obiegu, od 2008 az 20 bilionow dolarow nowych pieniedzy. Ten wolny kapital utworzyl najwiekszy balon spekulacyjny w historii swiatowej gospodarki.

A co z inflacja cen na dobra trwale? Do nich naleza ceny nieruchomosci zabudowanych i niezabudowanych i zwiazanych z nimi rosnacych szybko czynszow, zloto i inne metale szlachetne, dziela sztuki a przede wszystkim akcje.

Niskie stopy procentowe wywoluja u inwestorow reakcja typu psa Pawlowa: stopy procentowe spadaja, akcjonariusze wchodza na rynek. Gdy zas bank centralny zaczyna stopy podnosic, sprzedaja oni swoje akcje i uciekaja z rynku. To jest jakby automatyzm gieldowy. Dobrze ujal to znakomity znawca handlu papierami wartosciowymi Andre Kostolany (1906-1999) opowiadajac stary dowcip gieldowy.

Przyjaciel pana Grüna chce zprosic go na kolacje. Pyta sie go: moze odpowiada Ci poniedzialek? Grün odpowiada: nie, gdyz w poniedzialek gra Shapiro. To moze w srode? Tez nie moge, bo w srode gra Shapiro. Przyjaciel jest juz zniecierpliwiony i pyta znow Grüna: a moze w czwartek albo piatek? Grün odpowiada: niestety tez nie, gdyz w tych dniach gra takze Shapiro. Zniecierpliwiony przyjaciel pyta sie Grüna: Powiedz mi, kto to jest ten Shapiro? Gdzie i co on gra? Grün odpowiada: gdzie on gra i co on gra nie wiem, ale wtedy, gdy on gra, jestem z jego malzonka. W tlumaczeniu: jezeli bank centralny dobrze gra czyli obniza stopy procentowe, trzeba byc i inwestowac na gieldzie.

Prosze popatrzyc na rozwoj nadmuchanych juz dzisiaj indeksow gieldowych. Podaje tutaj dane za ostatnie 9 lat, od 09.03.2009 (najnizszy poziom, gleboki kryzys finansowy) do 31.03.2018. Amerykanski indeks S&P500 wzrosl w tym czasie z 679 na 2835 punktow, czyli przyrost o 317%. Dow Jones z 6547 na 26200, przyrost o 300%, NASDAQ z 1285 na 7443, przyrost o 479%! Niemiecki DAX powiekszyl sie z 3677 na 13210, czyli wzrost o 259%. Z kapitalem jest taka sprawa, ze trafia on najpierw zamiast do gospodarki, na gielde akcyjna. Akcje przy niskich stopach procentowych staja sie bardzo atrakcyjne. Oprocentowanie wkladow oszczednosciowych jest bardzo niskie i nieatrakcyjne. Inwestorzy sa gotowi placic za akcje nawet nierealne sumy. Uzasadnia sie to faktem, ze przedsiebiorstwa osiagaja wiekszy zyski, gdyz kredytowanie ich dzialanosci jest tanie. Zn nadmiarem pieniedzy musza tez cos robi przerozne fundusze, kasy rentowe, itd. Male oprocentowanie nie zadawala ich, inwestuja wiec pieniadze na gieldzie. Dodatkowo ocenia sie, ze aktualnie zakupiono na kredyt akcje za ogromna sume 600 miliardow dolarow. Szczegolnie ci inwestorzy sa niecierpliwi i zachowuja sie jak sploszone zajace. Zwiekszaja oni tylko nerwowosc na gieldach, gdyz przy spadkach rzucaja cale pakiety swoich akcji na rynek.

4. Zmiana polityki finansowej bankow centralnych

Procesy ekonomiczne nie sa jednak tak latwe do utrzymania w ryzach jakby sie wydawalo. Juz teraz mowi sie o zmianie polityki niskich stop procentowych, aby wyhamowac przegrzana gospodarke, ktora osiagnela szczyt konjunkturalny. Banki centralne wycofuja sie z ekspansywnej polityki monetarnej. FED podniosl juz nieznacznie stopy procentowe kilka razy. Teraz zaczyna sciagac pieniadze z powrotem z rynku, sprzedajac papiery wartosciowe. EBC ogranicza pompowanie pieniedzy w rynek, ale utrzymuje nadal tendencyjnie niskie stopy. A gdy ostatnie srodki kontrolowania gospodarki zawioda, prawa rynku pokaza swoja sile dzialania. Bedzie wtedy konieczne szybkie podnoszenie stop procentowych. To bedzie prowadzilo do niewyplacalnosci najbardziej zadluzonych krajow, gdyz ich dlugi beda rosly a zaciaganie nowych kredytow bedzie ze wzgledu na ich wysokie koszty utrudnione. Moze to sie zakonczyc ogromnym i glebokim swiatowym kryzysem ekonomicznym.

W wielu publikacjach ekonomicznych mowi sie o nadciagajacym swiatowym crashu finansowym, ktorym maja byc dotkniete akcje, obligacje, instytucje finansowe i zadluzone gospodarki. Tak jak pokazuje wskaznik Shillera, sytuacja taka zbliza sie do nas nieuchronnie. Wlasnie pojawily sie pierwsze oznaki kryzysu finansowego – gieldy zaczely grzmiec. Amerykanskie obligacje panstwowe jako konkurent akcji zaczely przynosic wieksze zyski, rynek pracy polepszyl sie, gospodarka jest przegrzana. Czas na podwyzki stop procentowych. Pogloski o podwyzkach stop procentowych przez nowego szefa amerykanskiego FED Jerome Powella, sprawily, ze inwestorom puscily nerwy. 2. lutego 2018 spadly notowania Dow Jones o prawie 3%, tez inne gieldy swiatowe poszly jego sladem. Prawdziwy mini crash nastapil wczoraj 5.lutego. Mowi sie o tzw. „Flash Crash“ na Wall Street. Straty Dow Jones wynosily w ciagu dnia nawet 1600 punktow, czyli prawie 6,3%! Nigdy nie widziano tak wielkich strat w ciagu jednego dnia. Podobnie bylo z innymi indeksami amerykanskimi. W rezultacie Dow Jones stracil wczoraj 1175 punktow (4,6%), S&P500 4,1% a NASDAQ 3,9%. Prawdziwa rzez na gieldach. Dzisiaj sytuacja w USA uspokoila sie troche, ale rykoszetem dostala gielda japonska, Nikkei minus 4,73%, tez DAX. Przyklad Dow Jones pokazuje, jak latwo mozna spasc w dol. Tylko w ciagu 2 tygodni styczniowych (09.01-26.01) wzrosl on do 26617 punktow. Dzisiaj, po dwoch tygodniach spadl do 24290 punktow, czyli o ponad 2300 punktow. Straty wynosily wiec az 8,7%! Przypuszczam, ze to dopiero poczatek dlugiego procesu spadkowego na gieldach swiatowych. Wskaznik PE Shillera okazal sie byc dobrym indykatorem na ekstremalne przewartosciowanie akcji i na zblizajacy sie kryzys gieldowy.

Kryzys gieldowy zapoczatkowany podwyzka stop procentowych odbija sie zwykle na gospodarkach realnych. Upadaja tzw. Zobmie-banki oraz firmy, ktore ze wzgledu na niedostateczne wyposazenie kapitalowe, sa w stanie przetrwac tylko przy tanim kapitale bankow centralnych, utrzymujacym je przy zyciu. Managerowie gospodarczy ociagaja sie z inwestycjami, ze wzgledu na niepewnosc sytuacji ograniczaja produkcje, zwalniaja pracownikow. Tak moze dojsc do zahamowania trwajacego juz nawet dlugo wzrostu gospodarczego.

5. Troche krytyki w kierunku doradcow i tzw. Guru finansowych

Jak juz powyzej pisalem, tzw. finansowi Guru, przerozni doradcy nie przestraszyli sie zbytnio alarmujacymi danymi dostarczanymi przez wskaznik PE Shillera na poczatku stycznia 2018. Doradzali akcjonariuszeom dalej kupowanie akcji. Dlatego mimo zagrozenia rosly dalej indeksy akcji. Masa pieniedzy tak pali ludzi w kieszeni, nie maja co z nia zrobic, wiec inwestuja i sa gotowi placic nawet absurdalne ceny, ktore sa zawsze uzasadniane przez finansowych doradcow. Dordcy bankowi wpedzili setki tysiecy polskich rodzin w ekonomiczna katastrofe, gdy namawiali je do zaciagania kredytow hipotecznych na mieszkania i inne nieruchomosci w walutach obcych, glownie we frankach szwajcarskich. Zjawisko to bylo powszechne w tzw. dawnej posocjalistycznej Europie Wschodniej. Naszym „frankowiczom“ wmawiano, ze to dla nich najkorzystniejsza forma kredytu. Ludziom tym nie wytlumaczono, ze odrywaja sie od w miare stabilnej waluty, jakim jest zloty i wyplywaja na spienione wody oceanu gieldowego. Nie powiedziano im, ze staja sie w tym momencie spekulantami gieldowymi na gieldzie walut. Stali sie oni jedanak tylko quasi-spekulantami. Prawdziwy spekulant wchodzi wraz z ze swoim komputerem, specjalnymi programami tylko na kilka minut lub kilkanascie sekund na gielde walut. On spekuluje najczesciej na ruchach wartosci walut w obszarze np. czwartego miejsca po przecinku. Moze wejsc na gielde i wyjsc z zyskiem w kikadziesiat sekund. Nasi frankowicze stali sie spekulantami, tylko zostali przypisani do kredytu we frankach szwajcarskich na dlugie lata, bez mozliwosci reakcji. To tak jakby komus zalozono kilkudziesieciukilogramowe betonowe buty, w ktorych ma on wyskoczyc z wody w razie niebezpieczenstwa. Nic dziwnego, ze w obliczu wzrostu kursu franka, nie sa oni w stanie obslugiwac ich kredytow, a ich dlug hipoteczny zamiast malec, zwieksza sie. Wielu czeka licytacja ich mieszkan i bezdomnosc. Kiedys odradzalem znajomemu zaciaganiecie takiego kredytyu, ale gdzie tam, nie posluchal mnie – wierzyl bardziej doradcom bankowycm.

A ci doradcy nie maja wstydu dzisiaj i doradzaja ludziom dalej kupowanie akcji, branie kredytow o przedziwnych konstrukcjach. Nie maja po prostu wstydu. Opowiadaja tylko o swoich willach, jachtach, wycieczkach. Gdy sie ich zapyta: a gdzie sa jachty ich klientow, ktorym doradzaja, zaraz milkna.

W przypadku, gdy tacy osobnicy mocno zawinili i doprowadzili do ruiny dziesiatki, setki czy tysiace osob, powinni oni po prostu przeprosic ofiary swojego podejrzanego doradztwa i zejsc ze sceny oraz zajac sie czyms innym, np. pasieniem krow. Dobrze oddaje ta sytuacje przyklad z ksiazki mistrza Andre Kostolanyego, w ktorym krytykowal on z kolei tak zwanych crash-Guru, ktorzy wszystkich strasza i odradzaja kupowanie akcji. Jest to dzialanie odwrotne od tych, ktorzy przesadnie zachecaja do kupowania akcji. Musze tutaj dodac, ze gdy czytalem przed kilkunastu laty ten urywek z jego ksiazki, lezalem w lozku szpitalnym po operacji. Lekarze przestrzegali pacjentow, ze nie wolno im sie smiac. Wczesniej byla znajoma mojego sasiada-pacjenta i posuwala glodne kawaly, smialem sie, ale moje szwy na szczescie nie popekaly. Potem czytalem ten urywek i zaczalem sie mocno smiac, ale tez mi sie udalo, szwy na brzuchu wytrzymaly.

Pisal on mniej wiecej tak: Finansowi Guru, powinni w przypaadku ewidentnych bledow popelnionych przez nich, przyznac sie do tego i postapic tak jak kiedys,przed wojna jego brat w Budapeszcie. Byl on zaproszonyy na ogromne przyjecie, wlasciwie bal organizowany w pewnym olbrzymim domu. Gosci pelno, sluzby pelno, a jego brat, ze tak powiem obcy w tym miejscu, wiedzial tylko kto wydaje tenze bal. Stal wiec obok wlascicielki, pani domu, ktora wydawala ten bal i z niewiedzy zapytal jej z glupia frant: „Widzi Pani tego brzydkiego karla z wodoglowiem, tam w rogu salonu? Dama odpowiedziala:“Tak, to jest moj syn“. I wtedy brat Kostolanyego zbladl i powiedzial jedyne rozsadne zdanie, ktore mozna w takiej sytuacji powiedziec: Szanowna Pani, takiego bledu nie mozna nigdy naprawic. Musze wiec isc“ I poszedl do domu. Tak powinni zrobic ci doradcy finansowi, ktorzy doprowadzaja ich dzialaniem swoich klientow do ruiny – powinni zejsc ze sceny doradztwa i wiecej tam sie nie pokazywac. To samo dotyczy tez wielu politykow tego swiata, ktorzy ciagle cos psuja, po bledach nawet nie przeprosza, nie chca odejsc i cagle denerwuja wyborcow swoja obecnoscia na scenie politycznej. Oni powinni tez przeprosic i odejsc.