Pan Generał Władysław Anders, kiedy został dowódcą Wojska Polskiego w związku sowieckim, słusznie obawiał się zdrady wiarołomnych bolszewików.
Po wymarszu Wojska Polskiego ze związku sowieckiego, żołnierze i ich dowódca znaleźli się w Persji, Iranie, Iraku i Palestynie.
W Palestynie z Wojska Polskiego zdezerterowało około 2500 Żydów, którzy stali się bojownikami Hagany za cichą zgodą Pana Generała Andersa. Tyle , że bez zgody ukradli broń
Pan Generał Anders z żołnierzy polskich , którzy opuścili związek sowiecki utworzył w błyskawicznym tempie w dniu 21 lipca 1943 roku II Korpus Polskich Sił na Zachodzie.
W tym czasie wojska alianckie nie dawały sobie rady z wyzwoleniem Włoch, które leżały na drodze do Berlina,a który Alianci postanowili wcześniej opanować niż Rosjanie.
II Korpus Pana generała Władysława Andersa został Skierowany do Italii w okresie grudzień 1943 – kwiecień 1944, Drugi Korpus wylądował 21 grudnia 1943 r. w porcie Tarent Wszedł w skład brytyjskiej 8 Armii,
Na drodze do Berlina leżały niemieckie umocnienia na wzgórzach Monte Cassino,Monte Cairo, San Angelo i Passo Corno, zwane linią Gustawa.

Mimo wielokrotnych ataków wojsk Alianckich, Niemcy bronili drogi na Rzym.
Aliantom nie udało się ominąć linii Gustawa. Desant pod Anzio był nieskuteczny.
Wojska alianckie czterokrotnie atakowały kompleks umocnień na linii Gustawa.

Pierwsi ponieśli klęskę Amerykanie 11 lutego w ramach operacji Shingle. 5 Armia Amerykańska poniosła klęskę
W kampanii Włoskiej Amerykanie stracili 107 tysięcy żołnierzy
W Bitwie o Monte Cassino poległo:

Drugie uderzenie zwane operacją Avenger przez 4. dywizję hinduską, 2 dywizję nowozelandzką oraz 78. dywizję brytyjską wspieraną przez lotnictwo również nie powidło się.
W wyniku olbrzymich strat wojska wycofały się 18 lutego.
Trzecie uderzenie w ramach akcji Dickens dnia 15 marca również nie powiodło się. Atakujący Amerykanie, Brytyjczycy, Hindusi i Nowozelandczycy, zostawili na placu boju pod Monte Cassino 4000 ludzi. Zmuszeni byli się wycofać.

Czwarte natarcie mieli wykonać Polacy z II Korpusu pod Panem Generałem Andersem.

Kiedy Polacy dostali rozkaz ataku na Monte Cassino, Alianci już nas sprzedali bolszewikom.

W Teheranie w okresie 28 listopada 1943 - 1 grudnia 1943 roku.
Jałcie w okresie od 4 do 11 lutego 1945.

Amerykanie i Anglicy okroili Polskę do tak zwanej Linii Curzona od nazwiska angielskiego dyplomaty.

Atak II Korpusu rozpoczął się, 12 maja o godzinie 1 w nocy od ostrzału artyleryjskiego 1100 dział z dnia poprzedniego.
Pod naporem Wojsk Polskich, II Korpus opanował wzgórza i Klasztor Benedyktynów na Monte Cassino.
Pod Monte Cassino poległo 923 polskich żołnierzy, 2931 zostało rannych, a 345 uznano za zaginionych ?.

Rano wkroczyli do klasztoru Ułani z 12 Pułku Ułanów Podolskich, pod dowództwem ppor. Kazimierza Gurbiela, Klasztor był opuszczony przez wojska niemieckie.
Na ruinach Klasztoru załopotał sztandar 12 Pułku Ułanów Podolskich i o godzinie 11;45 flaga Rzeczypospolitej.
Po paru minutach amerykański myśliwiec zrzucił biało -czerwoną wiązankę róż.

Na tym skończyły się polskie drogi usłane różami, zaczęła się tułaczka, prześladowania w komunistycznej Polsce.
Rano na wzgórzu Monte Cassino odegrano Hejnał Mariacki.
Po zdobyciu Monte Cassino, Brytyjczycy zwrócili się do dowódcy 5 armii Amerykańskiej Generała Clarka, by w defiladzie rzymskiej wziął udział polski poczet reprezentacyjny.
Amerykański generał Mark Wayne Clark* odpowiedział:
"...żadnych Greków, Polaków ani straży pożarnych nie potrzebuje"

W dniu 15 maja w czasie uroczystości związanych z odbudową miasteczka Monte Cassino udział wzięli: przedstawiciele rządu włoskiego, ambasadorowie USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR,
Panie Boże, Ty widzisz obłudę Aliantów i nie grzmisz

Polski nie było !!! Murzyn zrobił swoje, murzyn może odejść

Dziś na płaskowzgórzu "593", Polscy żołnierze z II Korpusu własnymi siłami pobudowali swoim kolegom, cmentarz. Uroczystości związane z otwarciem cmentarza miało miejsce 1 września 1945.
Dowódca II Korpusu Pan Generał Władysław Anders zmarł w Londynie w dwudziestą szósta rocznice zdobycia Monte Cassino. Zgodnie z ostatnia wolą pochowany wśród swoich zołnierzy.




Można powiększyć

Cmentarz na Monte Cassino,u stóp wzgórza 593. Tu spoczywa snem wiecznym 1052  żołnierzy  II Polskiego Korpusu

Przechodniu, powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie
Za naszą i waszą wolność my żołnierze polscy oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi włoskiej, a serca Polsce
 
Grób na wzgórzach Monte Cassino
Oto słowa Wielkiego Polaka Melchiora Wańkowicza:

"Nasi zmarli leżą zamknięci w dolomit, w trawertyn, w beton. Trumna nie pęknie łaskawie 'sokom ziemi na wiosnę, nie wkradnie się do prochów poległych korzeń chciwego ziela, by ciągnąć utajone siły na słońce. Omknęliśmy naszych zmarłych w trawertyn, w beton, w dolomit. Nie mogą protestować na kłamstwa, nie mogą żywić ziemi. Myśleliśmy o tych zmarłych surową miłością. Tam miejsce im daliśmy, gdzie stał upiorny las dębowy. Napuściliśmy dęby cementem — wznoszą teraz utrącone kikuty — świadcząc na wieczność. — Aż tu pod wzgórzem 593 — Górą Ofiarną — złożyliśmy ich."

Rzeźba przy wejściu na Polski Cmentarz Wojenny

 Ukłony moje najniższe

Wdniu 18 maja 1944 roku o godzinie 11;45, żołnierze 1 szwadronu 12 Pułku Ułanów Podolskich wchodzącego w skład 3 Dywizji Strzelców Karpackich Drugiego Korpusu zawiesili na ruinach Klasztoru Benedyktynów w Monte Cassino polską białoczewoną flage. Flagę zawiesił ułan Józef Bruliński. Pierwszymi, którzy wszeli do klasztoru byli starszy ułan Leon Szczepulski i wachm. Antoni Wróblewski. Flaga została uaszyta przez plutonowego Jana Donocika. Szwadronem dowodził ppor. Kazimierz Gurbiel


Kapitan Kazimierz Gurbiel

Część patrolu ppor. Kazimierza Gurbiela (w furażerce) w  ruinach
klasztoru Monte Cassino

18 maja 1944 roku. Polska flaga na ruinach klasztoru.

Wieczna cześć i pamięć Bohaterom walk o wolną Polskę

Wyrazy szacunku

Irena i Władysław Andersowie. Londyn 1948 rok

Czerwone maki na Monte Cassino,
Zamiast rosy piły polska krew...
Po tych makach szedł żołnierz i ginął
Lecz od śmierci silniejszy był gniew!
Przejdą lata i wieki przeminą,
Pozostaną ślady dawnych dni
I wszystkie maki na Monte Cassino
Czerwieńsze będą, bo z polskiej wzrosną krwi!...

otografia z pierwszego wykonania " Czerwonych maków na Monte Cassino"

Jeśli się komuś wydaje, że cenzura prewencyjna na
publiczne mówienie, pisanie i… śpiewanie o tej bitwie (zakazane do 1956
roku „Czerwone maki na Monte Cassino”!) dotyczyła tylko lat 1948-1956,
to jest w wielkim błędzie. Tak jak w przypadku Powstania Warszawskiego
(pierwsze oficjalne obchody państwowe dopiero w roku 1954!), temat
wydawał się sowieckim komunistom w Polsce niebezpieczny dla ich narracji
o powojennej „nowej rzeczywistości”.

28 września 1946 r. gen. Władysław Anders i wielu innych oficerów 2.
Korpusu Polskiego zostało pozbawionych bezprawnie obywatelstwa
polskiego. Stali się symbolem „reakcji”. Przecież „najkrótsza droga do
Polski” – głosiła sowiecka propaganda – wiodła przez Lenino, a nie przez
Ziemię Świętą, Monte Cassino i Bolonię!

Niby prawda. Geograficznie najkrótsza. Nie była to jednak droga do
wolnej Polski. Wojsko „ludowe”, wykrwawione dla potrzeb propagandowego
„braterstwa broni” już na samym początku pod Lenino, naszpikowane
sowieckimi „aficerami” – w miejsce polskich oficerów, zamordowanych w
Lesie Katyńskim, Charkowie i Twerze – było w rzeczywistości wojskiem
sowieckim polskojęzycznym – wbrew woli tysięcy prostych żołnierzy,
których kilka lat wcześniej NKWD wywiozło na Sybir.

Po roku 1956 mówienie o Monte Cassino i śpiewanie „Czerwonych maków”
Feliksa Konarskiego i Alfreda Schütza, niby już dozwolone, było w
dalszym ciągu przedmiotem cichej zmowy. Jeszcze w latach 60. żaden
dyrektor szkoły w Polsce nie odważyłby się zorganizować akademii lub
apelu szkolnego 18 maja – w rocznicę pamiętnej bitwy. Nie pozwoliłby
zaśpiewać piosenki Konarskiego. Za to organizował ochoczo akademie ku
czci „bohaterskiej Armii Czerwonej” w kolejne rocznice jej powstania w
styczniu 1919r., podczas wojny z Polakami!

Ocenzurowane, lecz wolne słowo!

Trzeba pamiętać o tym kontekście, by zrozumieć, czym było dla Polaków
pierwsze krajowe wydanie wielkiego reportażu wojennego Melchiora
Wańkowicza „Bitwa o Monte Cassino”, jego opus vitae, napisanego na
gorąco tuż po bitwie, wydanego w Mediolanie już w latach 1945-1947.
Wydanie możliwe w tym czasie tylko dlatego, że wrócił z emigracji do
kraju, co komuniści starali się wykorzystać propagandowo. Oczywiście,
był to dopiero rok 1958 i autor musiał się zgodzić na wszelkie
ingerencje politycznej cenzury prewencyjnej. Nawet tytuł mu poprawiono
na „Monte Cassino”. O jakimkolwiek dogadywaniu się, o „konsensusie” nie
mogło być mowy. Cenzura kierowała się swoimi zapisami, formułowanymi w
urzędzie na Mysiej w Warszawie i w Wydziale Propagandy KC PZPR. Niemal
cały tom pierwszy dzieła został wycięty jako politycznie niedozwolony.
No bo po co opowiadać Polakom, skąd się wzięli żołnierze Andersa? Jaką
przeszli gehennę na „nieludzkiej ziemi”? Wszak każdy wie, że Sowieci nas
nie deportowali, tylko „ewakuowali” przed Niemcami…

Takiej książki nie dało się ocenzurować do końca. Wańkowicz był
świadkiem bitwy. Był współtowarzyszem żołnierzy, którzy szli „za honor
się bić”. Z woli gen. Andersa był korespondentem wojennym. Znali go i
cenili wszyscy żołnierze 2. Korpusu. To oni jako pierwsi dali
świadectwo, że książka przedstawia prawdę o bitwie. Oni byli jej
pierwszymi czytelnikami. Wańkowicz wystawił wielki pomnik żołnierzom 2.
Korpusu. Jego dzieło czytano w latach 60. w wielu polskich domach tak
jak „Trylogię” Henryka Sienkiewicza. Dla pokrzepienia serc! Autor był
tak jak Sienkiewicz zatroskany o to, by oddać jak najrzetelniej realia.
Narażał swoje życie, by oddać prawdę. Stanisław Gliwa – grafik i edytor,
autor opracowania graficznego pierwszego, mediolańskiego wydania dzieła
– wspominał po latach: „Wańkowicz sam lazł pod ogień, byle tylko
osobiście doświadczyć i na własne oczy zobaczyć walki na pierwszych
liniach frontu”! Wiadomo, że wielką pomocą dla pisarza była jego
sekretarka Zofia Górska, późniejsza znakomita pisarka i poetka Zofia
Romanowiczowa, która pomagała zbierać i porządkować niezliczone wątki
Wańkowiczowskiego eposu. Dla historyka literatury „Bitwa pod Monte
Cassino” należy do klasyki polskiego reportażu wojennego. Dla duchowej
historii zniewolonych Polaków była czymś znacznie więcej.

W naszych czasach mamy już dostęp do pełnej, nieocenzurowanej wersji
arcydzieła mistrza reportażu. Poza jego słowem w najnowszych wydaniach
zamieszcza się także wzruszającą przedmowę gen. Władysława Andersa i
posłowie gen. Zygmunta Bohusza-Szyszki. To wartościowa lektura dla
każdego Polaka także w naszych czasach. To coś znacznie więcej niż
książka o wielkiej bitwie.

Odtrutka na propagandę

Wańkowicz godził się na wszystko, bo jego niezgoda i tak by się na
nic nie zdała. Zdawał sobie natomiast sprawę, jak wielkie znaczenie
moralne będzie miało to wydanie dla rodaków. Dziś młodzi ludzie tego nie
rozumieją, ale starsi pamiętają dobrze, że czytanie książek o IIwojnie
światowej, wydanych pod rządami cenzury PRL, było dla świadomego rzeczy
rodaka trudną próbą. Natrętnie i agresywnie formułowane tezy o
„awanturnictwie” rządu RP na Uchodźstwie, o „AK stającej z bronią u
nogi”, o „reakcyjnych andersowcach”, o „leśnych bandytach z NSZ”, o
„wyzwolicielskim marszu Armii Czerwonej” – powielane po tysiąckroć w
książkach, w prasie, radiu, telewizji – były głęboko upokarzające. I oto
ukazuje się książka znakomitego reportażysty i pisarza, rodem z
kresowej Mińszczyzny, naocznego świadka legendarnej bitwy. Książka
ocenzurowana, ale nie utytłana w propagandowym sowieckim słowotoku.
„Każdy ginący człowiek to cały świat sam w sobie”… Tak, te słowa autora
robiły na nas wielkie wrażenie, ale przede wszystkim czytając jego
dzieło, podnosiliśmy się z kolan.

W niedzielę obchodzić będziemy 70. rocznicę zwycięstwa pod
Monte Cassino. Przed 70 laty, w 1944 roku, polska flaga zawisła na
zniszczonych zabudowaniach benedyktyńskiego klasztoru mieszczących się
na włoskim wzgórzu. Na uroczystości rocznicowe wyjechali z Polski
członkowie Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej.

W ten sposób harcerki i harcerze ZHR upamiętnią bohaterskich rodaków.
Wyjazd do Monte Cassino wpisał się w cykl trzech harcerskich wypraw
członków ZHR, które będą zorganizowane w ramach programu „Trzej
Generałowie” przypominającego o wielkich generałach: Władysławie
Andersie, Stanisławie Maczku oraz Stanisławie Sosabowskim. Grupa 150
osób wyruszyła do Włoch z czterech polskich miast: Warszawy, Krakowa,
Poznania i Wrocławia. Są to reprezentanci z najlepszych drużyn
harcerskich z całej Polski oraz przedstawiciele drużyn nawiązujących
swoją tradycją do walk II Korpusu czy samej postaci gen. Władysława
Andersa, a także przedstawiciele władz Związku.

Komendant wyprawy ZHR na obchody 70. rocznicy bitwy pod Monte
Cassinophm. Rene Karkocha wyjaśnia, że członkowie Związku, jadąc na
uroczystości, chcą przede wszystkim oddać hołd poległym oraz podziękować
im za ich bohaterstwo i poświęcenie.

– Wyjazd będzie zapewne również okazją do spotkania z uczestnikami
walk oraz rodzinami i wysłuchania od nich ich świadectwa, a także
wspomnień. Harcerze jadą również, aby służyć uczestnikom uroczystości –
dodaje.

Uroczystości rocznicowe na włoskim Monte Cassino i w pobliskim
mieście Cassino rozpoczną się już jutro i potrwają do niedzieli. Wówczas
o godz. 9.50 rozpocznie się ceremonia patriotyczno-religijna z udziałem
władz, kombatantów i harcerzy oraz Polonii. Obchody zakończy koncert
orkiestry reprezentacyjnej Wojska Polskiego po południu w Cassino.

Jeszcze dziś, 18 maja, świat dowie się, że Monte
Cassino jest w rękach Polaków. Trzeba, żeby wiedzieli potomni, że dla
nas góra ta była najbardziej niedostępnym szczytem świata, trudniejszym
do zdobycia niż Mount Everest, niż Nanga Parbat. Lecz tędy prowadziła
droga do Polski„ – ppor. Witold Domański wyraził po zwycięskiej bitwie
nie tylko swoje uczucia, ale wszystkich żołnierzy 2. Korpusu Polskiego.

Monte Cassino, wzgórze ze słynnym benedyktyńskim opactwem, od wieków
strzegło jedynej drogi, Via Casilina, prowadzącej z południa Włoch do
Rzymu. Dlatego właśnie na nim i sąsiednich górskich masywach, w
najwęższym miejscu Półwyspu Apenińskiego, zatrzymał swoje siły niemiecki
feldmarszałek Albert Kesselring, cofający się przed nacierającymi
aliantami. Niemcy zbudowali tu dwie doskonale umocnione linie obronne:
Gustawa oraz Hitlera i obsadzili je m.in. ”najbardziej wyborową
jednostką„ – 1. Dywizją Strzelców Spadochronowych, zwaną Zielonymi
Diabłami, a także wielką ilością artylerii, moździerzy i broni
maszynowej.

Bitwa siedmiu narodów

”Bitwa o Rzym„, czyli o przełamanie linii Gustawa w rejonie Cassino,
rozpoczęła się 12 stycznia 1944 roku i trwała przeszło cztery miesiące. W
wyjątkowo krwawych i zaciętych walkach wzięło udział siedem narodów,
kolejno bowiem niemiecką obronę atakowały wojska: amerykańskie,
kanadyjskie, brytyjskie, nowozelandzkie, hinduskie, francuskie i
polskie. Monte Cassino zostało zdobyte dopiero w czwartym natarciu –
przez 2. Korpus Polski. Hitler nakazał utrzymanie pozycji za wszelką
cenę: ”Führer oczekuje zażartej walki o każdą piędź ziemi„ – głosił
niemiecki rozkaz.

Jako pierwsi weszli do walki Brytyjczycy, Amerykanie i Francuzi, a
także polscy komandosi z kompanii majora Władysława Smrokowskiego.
Amerykanie przy forsowaniu wąskiej, ale wezbranej, o stromych i
urwistych brzegach rzeki Rapido (Bystra), stracili tysiąc zabitych oraz
rannych i musieli się wycofać. Kilka dni później, osłaniani przez
Francuski Korpus Ekspedycyjny pod dowództwem gen. Alphonse’a Juina,
weszli do miasta Cassino i zajęli wzgórze 593 (potem będą tu walczyli
Polacy), jednak wkrótce odstąpili od natarcia.

Drugi, lutowy atak rozpoczął się od doszczętnego zniszczenia przez
nalot 229 amerykańskich bombowców i artyleryjski ostrzał założonego
przez św. Benedykta z Nursji w 529 roku opactwa na Monte Cassino.
Zbombardowania klasztoru zażądał gen. Bernard Freyberg, dowódca
szykującego się do natarcia Korpusu Nowozelandzkiego. 576 ton bomb
obróciło bezcenny zabytek w gruzy i to właśnie one, przy zachowanych
podziemiach zajętych od razu przez ”Zielone Diabły„, uczyniły go
twierdzą nie do zdobycia. Tym razem nie powiodły się natarcia
Nowozelandczyków i Hindusów. Podobnie było także za trzecim razem, w
marcu.

W trzech kolejnych natarciach sprzymierzeni stracili ponad 52 tysiące żołnierzy, w tym przeszło 8 tysięcy poległo.

”Podejmuję się tego trudnego zadania„

Generał Olivier Leese, dowódca brytyjskiej 8. Armii, 24 marca 1944
roku zaproponował gen. Władysławowi Andersowi, aby 2. Korpus Polski
przełamał Linie Gustawa i Hitlera, nacierając na masyw Monte Cassino.
Polski dowódca dostał na podjęcie decyzji dziesięć minut.

”Jeśli zdobędziemy Monte Cassino, a zdobyć je musimy, wysuniemy
sprawę polską – obecnie tak tłamszoną – na czoło zagadnień świata i damy
rządowi polskiemu nowy atut w obronie naszych praw„ – stwierdził gen.
Anders. Po krótkim namyśle oświadczył, że podejmuje się tego trudnego
zadania.

2. Korpus Polski, który w czwartej bitwie miał zdobyć Monte Cassino,
zaczął przygotowania do natarcia. Generał Anders przeleciał nad
przyszłym polem walki małym rozpoznawczym samolotem zwanym Kubusiem, a
zadania podzielił między dwie dywizje drogą losowania: ”Generał Duch,
dowódca Karpackiej Dywizji, wywodzącej się z Brygady Kopańskiego i z
walk w Tobruku, dowódca 1. Dywizji Grenadierów we Francji, sięgnął
pierwszy, wyciągnął węzełek: jego dywizja uderza na 593, opanowawszy to
Wzgórze, przejdzie następnymi oddziałami na klasztor. Wzgórze 593 – to
jest Góra Ofiarna, na której zgorzały w trzech bezskutecznych natarciach
hekatomby amerykańskie, angielskie, hinduskie. Generał Sulik –
poprowadzi swoich żołnierzy na Widmo, po jego opanowaniu przejdzie
nowymi oddziałami na linię Adolfa. Widmo – to ’wzgórze nie rozeznane na
mapie’ przez dowódcę amerykańskiego, który meldował radiem, że przed nim
wyrosło nagle Phantom Ridge – Wzgórze Widmo, i zginął„ – relacjonował
Melchior Wańkowicz, korespondent wojenny spod Monte Cassino.

”Polacy walczą jak lwy„

11 maja 1944 roku o godzinie 23.00 ryknęły nagle wszystkie baterie,
tak zaczynało się czwarte natarcie aliantów. ”Ochłonąwszy nieco z
pierwszego szoku, słyszymy, jak cała dolina i wszystkie góry naokoło
wibrują nieustannym grzmotem – wspominał mjr Stanisław Faliszewski z 15.
Wileńskiego Batalionu „Wilków”. – Cała artyleria amerykańskiej 5.
Armii, brytyjskiej 8. Armii i w tym oczywiście 2. Korpusu Polskiego
zionęły ogniem. W promieniu obserwacji słuchowej grało tysiąc kilkaset
dział – na odcinku zaledwie 4 kilometrów frontu. Równocześnie lotnictwo
alianckie bombardowało pozycje niemieckie. Przed nami klasztor i góry
zdawały się wznosić i opadać. Od strony Niemców też błysnęło krwawo i
zrobiło się piekło na ziemi„.

Po północy, już 12 maja, ruszyła piechota dwóch polskich dywizji.
”Całe powietrze przepojone było trupim jadem. Trupów żołnierzy, zabitych
w poprzednich czteromiesięcznych walkach aliantów, które leżały między
liniami obrony, nikt nie usunął, a maj był już bardzo gorący. Nadto,
pełzające dymy od setek tysięcy pocisków uczyniły z powietrza jakąś maź,
której płuca nie mogły wchłonąć, a tu trzeba było ogromnego wysiłku
serca i mięśni, aby czołgać się po tych zdradzieckich stokach, pełnych
głazów i uskoków„ – wspominał mjr Faliszewski.

”Widziałem, jak wojska polskie szły do ataku. Nie zamierzam
licytować, kto z sojuszników lepszy i odważniejszy, ale muszę
stwierdzić, że Polacy walczą jak lwy„ – pisał brytyjski dziennikarz.
Plutonowy Walery Gorgolewski, ”przecięty ogniem nieprzyjacielskiego ckm
przez obie nogi strzela i dowodzi dalej, później drugi raz ranny w
piersi unosi się i krzyczy: ’Koledzy, a bijcież tych s…synów’ i wtedy
trafiony w głowę strzałem niemieckiego strzelca wyborowego ginie z
okrzykiem ’Niech żyje Polska’. W podobny sposób i z tym samym okrzykiem
ginie pchor. Edward Gaza, który potajemnie przyłączył się do natarcia,
mimo że miał inne zadanie w odwodzie„ – wspominał ppłk Ludwik Domoń.

Mimo ogromnego poświęcenia pierwsze natarcie polskiego Korpusu nie
odniosło sukcesu, ale gen. Leese stwierdził, że Polacy w tej fazie walki
w zupełności wykonali swoje zadanie, ponieważ związanie przez nich sił
przeciwnika pozwoliło XIII Korpusowi Brytyjskiemu na sforsowanie rzeki
Liri i uchwycenie potrzebnych przyczółków.

Biało-czerwona na Monte Cassino

Termin drugiego natarcia Polaków wyznaczono na 17 maja. Żołnierze
bili się zacięcie i dokonywali prawie nieprawdopodobnych czynów. Gdy
Niemcy o godz. 10.00 po raz kolejny uderzyli, kpt. Jan Leśkiewicz zaczął
śpiewać ”Jeszcze Polska nie zginęła„. Żołnierze zaintonowali razem z
nim słowa hymnu, rzucając się w ogień walk. Pod wpływem postępów
oddziałów polskich oraz amerykańskich i francuskich Niemcy wydali
rozkazy odwrotowe i z obawy o odcięcie ewakuowali się z klasztoru.

Na rozkaz gen. Bronisława Ducha o godz. 8.45 do opactwa ruszył
oddział 12. Pułku Ułanów Podolskich. Trzy kwadranse później ppor.
Kazimierz Gurbiel, wachmistrz Antoni Wróblewski i st. ułan Wilhelm Wadas
weszli przez mur do ruin klasztoru, gdzie znaleźli tylko kilkunastu
rannych Niemców. Od nich dowiedzieli się, że załoga zeszła niedawno do
miasteczka Cassino, aby poddać się żołnierzom brytyjskim. Kilkanaście
minut później ułan Bryliński przyniósł pułkowy proporczyk, który o godz.
9.50 zaczął powiewać nad zdobytym klasztorem.

”Jest 18 maja 1944 roku, godzina 10.00. Wtem nagle ktoś woła: ’Hej,
patrzcie, na klasztorze – biało-czerwona!’ Stajemy na nogi. Wprost
ryczymy z radości„ – wspominał Tadeusz Stelmaszyński patrzący na
klasztor ze wzgórza 593.

Flagę państwową, na rozkaz gen. Ducha, wywieszono na murach kwadrans
przed południem. Wkrótce gen. Anders polecił dodać brytyjską. Hejnał
mariacki z ”gruzów na szczycie„ odegrał plut. Emil Czech.

Czerwone maki

”Bóg dał zwycięstwo„ – pisał generał Anders w depeszy do Naczelnego
Wodza. Zostało ono jednak okupione ogromnymi stratami. W walkach poległo
923 żołnierzy, a 2931 zostało rannych (Niemców zginęło około tysiąca),
ale droga do Rzymu została otwarta. Oddziały sprzymierzonych wkroczyły
do Wiecznego Miasta 4 czerwca 1944 roku. Dla generała Andersa najwyższą
nagrodą za poniesione trudy była depesza dowódcy Armii Krajowej gen.
Tadeusza Komorowskiego ”Bora„: ”Żołnierze Armii Krajowej oddają cześć
poległym i żywym uczestnikom zwycięskich walk o Monte Cassino. Wasze
boje pełne chwały dodają nam mocy w naszej uporczywej walce„.

Zbocza Monte Cassino ”tonęły w powodzi czerwonych maków„, jak
wspominali uczestnicy bitwy. Te czerwone maki na Monte Cassino stały się
symbolem polskiej walki i zwycięstwa – może najbardziej za sprawą
Feliksa Konarskiego i jego pieśni napisanej w nocy z 17 na 18 maja: ”Czy
widzisz te gruzy na szczycie? Musicie! Musicie!! Musicie!!!„. Alfred
Schütz od razu skomponował melodię i rozpisał na orkiestrę.

Nazajutrz w kwaterze gen. Andersa w Campobasso na uroczystej akademii
dla uczczenia zwycięstwa, gdy Gwidon Borucki, artysta ”Cyrulika
Warszawskiego„, wraz z orkiestrą zaśpiewał po raz pierwszy ”Czerwone
maki„, płakali wszyscy – artyści i żołnierze. ”Dokoła zryta ziemia,
kikuty drzew, rumowiska i dalej, jak okiem sięgnąć, kwitły czerwone
maki„ – wspominał Borucki. Potem już zawsze przy wykonywaniu tego
drugiego polskiego hymnu przyjmowano postawę na baczność, a maki na
Monte Cassino były czerwieńsze, bo z polskiej wzrosły krwi.

W Dolinie Śmierci, czyli na równinie między wzgórzem klasztornym i
Górą Ofiarną (593), zbudowano polski cmentarz wojenny. Spoczęło na nim
ponad tysiąc żołnierzy. Razem z nimi zostali potem pochowani na Monte
Cassino: biskup polowy ks. Józef Feliks Gawlina oraz gen. Władysław
Anders. Na cmentarzu wykuto w kamieniu dwie sentencje: ”Przechodniu,
powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie„ oraz ”Za naszą i
waszą wolność my, żołnierze polscy, oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi
włoskiej, a serca Polsce„.

Święty Jan Paweł II, który wielokrotnie odwiedzał cmentarz na Monte
Cassino i czytał wypisane na grobach napisy, powiedział: ”Te napisy z
tyloma miejscami ziemi polskiej, ze wszystkich stron, od wschodu do
zachodu i od południa ku północy – nie przestają wołać tu, w samym sercu
Europy, u podnóża opactwa, które pamięta czasy świętego Benedykta – nie
przestają wołać tak, jak wołały serca walczących żołnierzy: Boże, coś
Polskę przez tak liczne wieki„.

Z kpt. Wacławem Pruchnickim, 100-letnim uczestnikiem walk o Monte Cassino, rozmawia Piotr Czartoryski-Sziler

Jak rozpoczęła się Pana przygoda z wojskiem?

– Urodziłem się 10 sierpnia 1914 roku w
Paprotni, 20 km od Dęblina. Mieszkałem w małym gospodarstwie przy
rodzicach. Wiosną 1937 roku poszedłem do czynnej służby wojskowej do 28.
Pułku Artylerii Lekkiej, który stacjonował w Zajezierzu. Po przejściu
okresu rekruckiego poszedłem do szkoły podoficerskiej, zaś po odbytej
służbie przeniesiono mnie jesienią 1938 roku do rezerwy. Powróciłem do
domu, gdzie spędziłem niecały rok na gospodarstwie, bo wkrótce wybuchła
wojna.

Wziął Pan udział w kampanii wrześniowej na Lubelszczyźnie, walcząc z dwoma okupantami. Potem była niewola sowiecka.

– Otoczyli nas i rozbroili. Oddzielili
żołnierzy od oficerów, zapędzili na stację, załadowali do krytych
pociągów, pozamykali i wywieźli do Szepietówki, oddalonej od polskiej
granicy o 80 kilometrów. Rozsiewali przy tym propagandę, że będą nas
odsyłać do Polski. Tak się jednak nie stało. W Szepietówce zrobili karny
obóz, ogrodzony drutami i szczelnie obstawiony żołnierzami, by nikt z
nas stamtąd nie uciekł. Byliśmy tu miesiąc, może dwa. Spaliśmy na
trawie, gdzie się kto położył, bo nie było tam żadnego budynku. Raz na
dzień dostawaliśmy 400 g chleba i trochę jakiejś zupy. Następnie
przewieziono nas na teren Polski do Równego, gdzie przed wojną
stacjonował Korpus Ochrony Pogranicza. Był tam mały budynek wartowniczy i
stajnie, w których porobiono nam trzy rzędy prycz do spania. Lokowano
nas na nich w grupach osiemdziesięcioosobowych. Obóz był ogrodzony dwoma
rzędami drutów kolczastych. Przyszła zima i Rosjanie kazali nam
odśnieżać drogi na trasie Równe – Lwów. Potem znów przepędzono nas na
wschód, do Rosji, gdzie kruszyliśmy bryły kamienia do utwardzania pasa
startowego pod ciężkie samoloty na jednym z tamtejszych lotnisk. Prac
nie ukończyliśmy, gdyż Niemcy rozpoczęli wojnę ze Związkiem Sowieckim.

Co się wtedy z Wami stało?

– 17 dni pędzili nas w głąb Rosji, bo coraz
bliżej było widać błyski z dział niemieckich. Pamiętam, że gdy ktoś z
nas chciał napić się wody z kałuży, funkcjonariusze NKWD strzelali do
niego. W końcu przewieźli nas do obozu w Starobielsku, gdzie przed nami
byli więzieni polscy oficerowie. Poznaliśmy to po tym, że na ścianach
budynku, w którym nas trzymano, wyryte były napisy, że taki a taki
porucznik, major, kapitan czy policjant tu przebywał. Długo tam nie
byliśmy, bo wkrótce wywieźli nas do obozu pod Ural, gdzie mrozy sięgały
-50 stopni. Gdy generał Sikorski doszedł do porozumienia ze Stalinem,
Churchillem i Roosveltem, zaczęto formułować armię polską. Stalin żądał
od Sikorskiego, by skierował wojsko na front wschodni, jednak ten nie
wyraził na to zgody, bo wiedział, że żołnierze byli wygłodzeni, musieli
nabrać sił do walki i odbyć należyte szkolenie. Sam ważyłem wtedy 36 kg,
dosłownie skóra i kości. Gdy zaczęła się tworzyć armia polska, trafiłem
do 5. Dywizji Piechoty formowanej w Tatiszczewie. Przez Morze
Kaspijskie udaliśmy się okrętem do Persji, a później do Iranu i Iraku,
gdzie spaliśmy po dwudziestu w namiotach. Mieliśmy tam raj, bo nie
musieliśmy już głodować. Ci, którzy jednak od razu chcieli najeść się do
syta, zapadali na różne choroby, np. czerwonkę.

Dostaliście potrzebny sprzęt i uzbrojenie?

– Tak, przeprowadzone zostało szkolenie,
gdyż otrzymany sprzęt był bardziej nowoczesny od tego, który mieliśmy w
Polsce. Sam zostałem zwiadowcą, przekazywałem tajne rozkazy z dywizjonu
do pułku i na odwrót. Nasza podróż wiodła przez Palestynę, którą z
ciekawością zwiedzaliśmy, m.in. Jerozolimę, oraz Egipt, gdzie
otrzymaliśmy resztę uzbrojenia i popłynęliśmy okrętem na front do Włoch.
Wylądowaliśmy w samym centrum włoskiego „buta” – cała polska armia gen.
Andersa, przed którym składaliśmy przysięgę, wszyscy uzbrojeni i
umundurowani – i przemieściliśmy się na północ.

Co zobaczyliście, gdy dotarliście pod Monte Cassino?

– Były tam trzy armie: polska, angielska i
amerykańska. Każda posiadała do obrony swój własny odcinek frontu i
miała swoje dowództwo. Po kilku nieudanych atakach amerykańskich i
angielskich na Monte Cassino uderzyły wojska polskie. Amerykanom nie
spieszyło się, chcieli też mieć jak najmniej strat w ludziach, a my,
Polacy, zawsze byliśmy na przedzie, w miejscach trudnych do zdobycia. Od
lutego do 8 maja 1944 roku stacjonowaliśmy w nizinie porośniętej
sadami, oddalonej od Monte Cassino o 2 km w linii prostej. Przez ten
czas przegrupowywano nas i podchodziliśmy bliżej ze sprzętem.
Prowadziliśmy ofensywę głównie wieczorami, bo na ataki dzienne nie
pozwalały naloty niemieckich samolotów i jedna droga prowadząca na
wzgórze. Niemcy uważali, że wzgórze Monte Cassino jest twierdzą nie do
zdobycia, ale jak to mówią – Polak potrafi. Nazywano nas „szczurami
pustyni”.

To znaczy, że nie zatrzymałby Was najmocniejszy ogień nieprzyjaciela?

– Dokładnie. Niemcy mieli betonowe bunkry w
tej górze, którym nie mogła wyrządzić szkody żadna bomba, stąd mieli
pewność, że ich tam nic nie ruszy. Nie udało się to Anglikom i
Amerykanom, dopiero kiedy Polacy podjęli natarcie, wszystko się
zmieniło. Pojechaliśmy na tamtą stronę, gdzie Niemcy byli umocnieni;
puścili w nas pociski, uszkadzając nam dwa działa. Wycofaliśmy się i po
przegrupowaniu i przezbrojeniu na amerykańskie działa uderzyliśmy
ponownie. Zagrzmiało dwieście naszych dział, ziemia trzęsła się, jakby
była z gumy, od tego huku. Działa grzmiały bez przerwy do godziny 11.00.

Były jakieś nieprzewidziane sytuacje, które Was zaskoczyły?

– Byliśmy ostrzeliwani ze wzgórza, ale
także z miasteczka Piedimonte. Położone ono było jednak na równym
terenie, więc nie było trudne do zdobycia. Przy wspinaczce na Monte
Cassino, gdy nie mogliśmy wciągnąć na górę dział, rozbieraliśmy je na
dwie części. Do jednego potrzebowaliśmy pomocy od 4 do 10 osób.
Samochody, które mieliśmy, często miały zbyt mało mocy, by poradzić
sobie z ich transportem. Sam byłem wówczas gońcem pocztowym w kancelarii
dowódcy dywizjonu. Przez moje ręce przechodziły wszelkie tajne rozkazy z
pieczątkami zwykłymi i lakowymi, różne teczki. Na Monte Cassino były
bowiem takie miejsca, że nie było połączenia ani telefonicznego, ani
radiowego, bo obawiano się szpiegostwa. Siadałem wówczas na motor i
jechałem z rozkazami do jednostki. To było moje zadanie. Zjeździłem
przez ten czas trzy nowe motory, zawsze musiałem być blisko kancelarii.
Dostawałem pochwały za wzorowe wywiązanie się z obowiązków. Po pewnym
czasie, po pobycie w linii, wycofaliśmy się na odpoczynek, w celu
uzupełnienia sprzętu i naprawy uszkodzeń.

Po zakończeniu kampanii włoskiej pojawił się dylemat: wracać do Ojczyzny czy zostać na emigracji.

– Po wojnie Anglicy i Amerykanie wyjechali z
Włoch do swoich krajów, a Polacy nie wiedzieli, co mają ze sobą zrobić.
Początkowo mówiono, że wracamy do Polski z całym sprzętem, i może tak
by było, gdyby żył gen. Sikorski. Teraz nie było to takie łatwe. Anglicy
proponowali wstąpienie do Polskiego Korpusu Przysposobienia i
Rozmieszczenia na dwa lata. Wielu naszych żołnierzy zabrali na okrętach
do Anglii. Każdy, kto podpisał kontrakt, zostawał w Anglii lub wysyłano
go do Australii. Wielu skorzystało z tej możliwości. Ja chciałem wrócić
do domu, bo nie mogłem odnaleźć się na obczyźnie, barierą był też język.
Nie podpisałem więc umowy z Anglikami i choć wiedziałem, co wart jest
ruski chleb, który jadłem na Syberii, stwierdziłem, że trzeba wracać do
Polski. Tym bardziej że przykrzyło mi się za domem, bo moja tułaczka po
świecie trwała aż 7 lat i 8 miesięcy.

Rodzina wiedziała, że Pan żyje?

– Przez całą wojnę nie dawałem o sobie
znaku życia rodzinie. Nie pisałem listów, bo nawet nie miałem komu ich
przekazać, by dotarły do Polski. Gdy wojna się skończyła, dałem znać o
sobie, że żyję. Prosili, żebym wracał do domu. Jadąc z Anglii do Gdyni,
otrzymałem czerwony bilet na pociąg, za który nic nie płaciłem, i mogłem
dojechać na nim do samego miejsca zamieszkania. Po miesiącu pobytu w
domu musiałem zgłosić się do WKU. Otaczający mnie ludzie nie zawsze byli
życzliwi, dopatrywano się we mnie szpiega, bo byłem „od Andersa”.
Koledzy ostrzegali mnie: „Uważaj, nie rób żadnego zgromadzenia, żadnych
pogadanek, bo wielu jest ciekawych dowiedzieć się, jak było pod Monte
Cassino. Nic nie opowiadaj, bo jesteś pod kuratorem postawiony jako
szpieg”.

A jak było z pracą, znalazł Pan jakąś?

– Nigdzie nie chcieli mnie przyjąć. Nie
mogłem pracować jako kierowca, choć posiadałem prawo jazdy, nie mogłem
dostać posady w fabryce. Wciąż powtarzano: „Siedź cicho, bo może
wróciłeś tu jako szpieg. Jak coś szepniesz, to już cię nie ma”. Ówczesne
władze doskonale wiedziały, ile miałem lat służby, lecz specjalnie, bym
nie dostał emerytury wojskowej, odjęli mi dwa lata. By przeżyć,
musiałem pracować przy kopaniu rowów. Choć przez lata upominałem się o
swoje, nie dostałem emerytury wojskowej, mam tylko 800 zł za to, co
wypracowałem „w błocie”.

Wybiera się Pan na tegoroczne uroczystości na Monte Cassino?

– Skoro chcą mnie tam jeszcze ciągnąć, to
pojadę. Ja jestem „młody chłopak”, tylko parę miesięcy zostało mi do
setki, zdrowie jeszcze dopisuje. Pewnie już po raz ostatni będę miał
okazję spojrzeć na to wzgórze. Gdy grają „Czerwone maki”, zawsze staję
na baczność i wycieram łzy wzruszenia.

Dziękuję za rozmowę.

Z prof. Zbigniewem Wawrem, dyrektorem Muzeum Wojska Polskiego, rozmawia Piotr Czartoryski-Sziler

Dlaczego masyw Monte Cassino był tak ważnym miejscem w kampanii włoskiej?

– Pierwsze natarcie aliantów w 1943 roku uświadomiło dowództwu całej
armii, że tam nie ma szans przejścia i uderzenia w kierunku Rzymu.
Szukano innych dróg. Pod uwagę były brane dwie, które prowadziły w
kierunku Rzymu: droga nr 7, biegnąca wzdłuż brzegu Morza Tyrreńskiego, i
droga nr 6, która przechodziła obok masywu Monte Cassino przez
miasteczko Cassino i wchodziła w dolinę rzeki Liri. Dowództwo alianckie,
ze względu na to, że był to najszerszy w tym miejscu teren, wybrało
ostatecznie dolinę rzeki Liri. Uważano bowiem, że droga nr 7, która
biegnie wzdłuż wybrzeża, jest za wąska i łatwo ją zablokować.
Wystarczyło zniszczyć kilka pojazdów czy czołgów, które znalazły się na
tej drodze, i zablokować dalszy ruch aliantów. By jednak posuwać się
dalej w kierunku doliny rzeki Liri i tam rozwinąć jednostki pancerne,
trzeba było zająć masyw Monte Cassino, gdzie bronili się Niemcy.

Odcinek, na który trafił 2. Korpus Polski gen. Władysława Andersa, był szczególnie trudny.

– Przede wszystkim wiódł przez liczne wzniesienia, teren był skalisty
i do tego zaminowany. Trzeba było najpierw robić przejścia w polach
minowych, by móc rozwinąć natarcie. Ponadto niemiecki system obrony
stanowił niejako system naczyń połączonych, który wzajemnie chronił się
ogniem. Oddziały, które na przykład atakowały wzgórze „Widmo”, mogły być
ostrzeliwane z innych wzgórz.

Amerykanie nie radzili tam sobie, może szwankowało u nich dowodzenie?

– To nie chodzi o dowództwo, po prostu przeciwnik był za silny i za
dobrze zorganizowany. Trzeba pamiętać, że walczyła tu doborowa jednostka
spadochronowa, oddziały strzelców górskich. To były oddziały
przystosowane do walk na takim terenie. Tkwili tam kilka miesięcy.
Wiedzieli już, gdzie można się spodziewać ataku, które odcinki trzeba
pokryć ogniem itd. Polacy nie mieli łatwiejszego zadania od Amerykanów,
gdyż Niemcy zmieniali swoje stanowiska. Nikt też nie rozpoznawał ich
wszystkich bunkrów na „Widmie” czy San Angelo.

Jak przygotowani i uzbrojeni byli do walk we Włoszech żołnierze 2. Korpusu?

– Polacy mieli standardowe wyposażenie – takie, jakie miały oddziały
brytyjskie. Podlegaliśmy dowództwu brytyjskiemu, mieliśmy więc ten sam
system zaopatrzenia, co Anglicy. Nasze umundurowanie było brytyjskie,
podobnie jak oporządzenie i racje żywnościowe oraz uzbrojenie. Polacy
przeszli specjalne przeszkolenie. Po opuszczeniu Związku Sowieckiego, po
ewakuacji do Iranu, otrzymywali brytyjskie uzbrojenie. W Egipcie i
Palestynie, górach Libanu wszystkie nasze jednostki przeszły
przeszkolenie w walce górskiej.

W jakiej kondycji byli nasi żołnierze?

– Nigdy nie siedziałem w sowieckim łagrze, więc trudno mi powiedzieć,
jak się czuli. Choć byli już odżywieni, to jednak na pewno trudne
przeżycia, jakich doświadczali na Syberii, pozostawiły ślad w ich
psychice. Na pewno inaczej zachowywali się żołnierze Samodzielnej
Brygady Strzelców Karpackich, którzy nie przeszli przez sowieckie
piekło.

Polacy odznaczyli się wielkim bohaterstwem, zdobywając po kolei niemieckie umocnienia. Co złożyło się na ich ostateczny sukces?

– Otóż Polacy chcieli pokazać, że potrafią walczyć i odnieść
zwycięstwo. To już był piąty rok wojny i wszyscy pragnęli zemścić się na
nieprzyjacielu, pokazać, że jesteśmy lepszym wojskiem, które potrafi
wygrywać.

Walki pod Monte Cassino, które pochłonęły tak wiele ofiar po obu stronach, można porównywać do walk prowadzonych w Normandii?

– Tu były cięższe walki. W liczbie ofiar w czterech bitwach o Monte
Cassino zginęło, zostało rannych lub zaginęło prawie 200 tysięcy
żołnierzy po obu stronach. To więcej niż w Normandii. Poza tym Normandia
i masyw Monte Cassino to zupełnie inna rzeźba terenu, tam był teren
nadbrzeżny, tu górski. Choć oba bardzo trudne, to jednak w Normandii
łatwiej było posiłkować się artylerią i lotnictwem. Na Monte Cassino
lotnictwo nie dawało już takiego samego wsparcia. Samoloty nie były
wtedy tak precyzyjne, jak są dzisiaj.

Dlaczego udział Polaków w bitwie o Monte Cassino był często przez zagranicznych historyków marginalizowany?

– Poza tym, co napisał generał Anders, i kilkoma innymi mniej lub
bardziej popularnymi pozycjami nie ma żadnych opracowań o udziale
Polaków w bitwie o Monte Cassino wydanych w języku angielskim,
niemieckim czy francuskim. Na przykład Wańkowicz nie był przetłumaczony
na angielski. Spotkałem kiedyś brytyjskiego historyka Matthew Parkera,
który dostał ode mnie książkę o Polakach biorących udział w IIwojnie
światowej w języku angielskim. Stwierdził później, że dopiero z niej
dowiedział się wielu rzeczy o walkach o Monte Cassino. Trzeba niestety
pamiętać o tym, że wiedza o Monte Cassino na Zachodzie jest wykładnią
pozycji wydanych w języku angielskim.

Sowiecka propaganda próbowała pokazać, że żołnierze 2. Korpusu
walczyli w złej sprawie, i piętnowała postać gen. Władysława Andersa.

– Nie znam prasy sowieckiej z tamtego okresu, ale na pewno nie pisano
w niej, że Polacy zajęli Monte Cassino. Stalin ział nienawiścią do 2.
Korpusu. Do 1956 roku nie można było w Polsce normalnie pisać o Monte
Cassino. Stale natomiast pojawiały się same inwektywy w stosunku do
żołnierzy gen. Andersa. Pozbawieni byli po wojnie praw emerytalnych. We
wnioskach do emerytury, które składali żołnierze z armii Andersa pod
koniec lat 40., pisano, że „służby w faszystowskiej armii Andersa nie
uznaje się za służbę w Wojsku Polskim”. Co ciekawe, uznawano za to
udział w wojnie 1920 roku czy służbę w przedwojennej policji.

Jaki jest stan badań bitwy pod Monte Cassino?

– Pięć lat temu napisałem książkę „Monte Cassino. Walki 2. Korpusu
Polskiego”. Wykorzystałem w niej wszystkie dokumenty, które były
dostępne. Wielu ludzi przysłało mi cenne informacje, choć – jak wiadomo –
nigdy nie zbierze się wszystkiego. Monte Cassino o tyle jest szczęśliwą
bitwą, że generał Anders nakazał sporządzenie sprawozdań. Pisano je na
bieżąco, większość z nich kończy się z datą 6-8 czerwca, część pisali
żołnierze, którzy byli wtedy już w szpitalach. Stąd jest to najlepiej
udokumentowana bitwa polska w materiale archiwalnym. Dzięki Wańkowiczowi
powinna być ona dodatkowo dobrze znana Polakom.

W jaki sposób Muzeum Wojska Polskiego uczci 70. rocznicę walk o Monte Cassino?

– W poniedziałek otworzyliśmy w muzeum wystawę „Od Monte Cassino do
linii Gotów”, na której obecna była córka generała Andersa. Prezentujemy
umundurowanie, odznaczenia, broń oraz dokumenty z walk o Monte Cassino.
Wydaliśmy także album z ciekawymi zdjęciami i dokumentami „Monte
Cassino ’44”. Ukazuje on historię armii Andersa od wyjścia 2. Korpusu z
Rosji.

Dziękuję za rozmowę.

Ufał gwarancjom Zachodu i miał
nadzieję, że alianckie obietnice wskrzeszenia Polski zostaną wypełnione.
Trzeba było dopiero brytyjskich nacisków, by nie wyprowadzał polskich
tułaczy-łagierników z Sowietów, decyzji jałtańskich i podłych słów
Churchilla, rzuconych mu w twarz w 1945 roku: „Waszej pomocy nie
potrzebujemy!”, by generał Władysław Anders pojął to, co i dziś ma dla
nas wagę pierwszorzędną: Europa nigdy nie stanie w obronie polskiej
suwerenności, jeżeli napastnikiem będzie Rosja.

Władysław Anders, potomek niemieckiej rodziny osiadłej w Polsce w
czasach saskich, walczył podczas I wojny światowej jako oficer w armii
carskiej, a po powrocie do odrodzonej Rzeczypospolitej wstąpił do Wojska
Polskiego. Wspomnienia jego córki, Anny Anders-Nowakowskiej, dają obraz
życia typowy dla rodzin oficerskich: dbał o tężyznę fizyczną dzieci
(„Między dwoma pokojami w naszych domach były zawsze wmontowane różne
przyrządy gimnastyczne i gimnastykowaliśmy się solidnie”) i uczył je
prawości. Tam, gdzie wysłano go na służbę, w Równem na Wołyniu,
Białokrynicy koło Krzemieńca, Brodach pod Lwowem, w końcu w
Baranowiczach, Andersowie prowadzili dom otwarty dla rodzin innych
oficerów oraz ziemiaństwa. Anna, nazywana w rodzinie Haniś, pamięta
sielankową atmosferę: „Nadchodziło Boże Narodzenie, na które zjeżdżali
się zwykle moi stryjowie. Każdego roku w przyległym do jadalni pokoju
stała sięgająca sufitu choinka, którą w tajemnicy przed nami rodzice
dekorowali sami”. Którejś Wigilii czekała ją niespodzianka: „Pod choinką
stał żywy koń – kucyk bułanej maści, udekorowany różnymi
świecidełkami”. Zaczęły się wspólne jazdy z ojcem, skoki przez
niewielkie przeszkody. „Konie rosły wraz ze mną, a spacery z Ojcem,
które uwielbiałam, stawały się coraz częstsze” – wspominała.

Anders, urodzony kawalerzysta, przewodził w 1925 roku polskiej
ekipie, która zdobyła na zawodach w Nicei zespołowy Puchar Narodów. Jego
żona, Irena z Jordan-Krąkowskich, skupiła swoje życie na Władysławie.
„To był nie tylko jej mężczyzna, dużo więcej, to był jej człowiek […],
kochała go i, co chyba jeszcze ważniejsze, wierzyła w niego bez reszty” –
pisała córka. Irenie Andersowej starczało czasu również na pracę
społeczną.

Zdeptany medalik na Łubiance

Spokojne życie przerwał rozkaz mobilizacyjny w marcu 1939 roku. W
powietrzu pachniało wojną. Dzieci Andersów były już dorosłe, córka
wyszła za mąż. Epopeja wrześniowa zawiodła Hanisię w przebraniu ułańskim
u boku męża na wschód, ojciec, przedzierając się ku granicy
węgierskiej, został ciężko ranny w okolicach Sambora. Swoich żołnierzy
wysłał w dalszą drogę. Nie chciał opóźniać marszu. Zostało z nim dwóch
ludzi, wokół roiło się od sowieckich oddziałów i band ukraińskich. Nie
zdołał ujść – pojmany 29 września, przewożony ze szpitala do szpitala,
nie zgodził się na współpracę z okupantem.

Rodzina Andersów odnalazła się dopiero we Lwowie, przy strzeżonym
przez NKWD łóżku szpitalnym generała. Wtedy namówił dzieci oraz zięcia,
by uciekali pod okupację niemiecką, ale żona zdecydowała, że zostaje.

We dwójkę przeszli drogę nadziei na wydostanie się z sowieckiego
piekła, gdy pojawiła się szansa na przekazanie rannych Niemcom.
Załadowani do przemyskiego pociągu, gdzie mieli przejść granicę pod
niemiecką okupację, zostali zawróceni do Lwowa. W siedzibie NKWD Irenie
powiedziano, że „mąż musi na razie pozostać”. „Wpuszczono mnie do dużego
gabinetu, w którym za biurkiem siedział oficer NKWD, a na wprost niego
blady, wyczerpany, z podkrążonymi oczyma i ruszającymi się szczękami z
hamowanej pasji Władek. Zobaczyłam go dopiero jesienią 1945 roku, kiedy
przyjechałam do Ankony we Włoszech” – zapisała w notatkach
opublikowanych przez córkę.

Rozpoczęła wędrówki po więzieniach. „Kiedy podawałam moją paczkę i
słyszałam twardo wypowiedziane słowa ’Takowo niet’, robiło mi się słabo,
z trudem wracałam do domu”. Tymczasem więziony w Brygidkach Anders
przeżywał gehennę. „Kiedy szedłem z trudem po schodach, zostałem
umyślnie potrącony. Nie mogąc się utrzymać na kulach, spadłem w dół –
pisał we wspomnieniach ”Bez ostatniego rozdziału„. – Powtarzało się to
na każdym piętrze. Cudem nie połamałem rąk i nóg. Wreszcie wepchnięto
mnie do małego pokoiku z zakratowanym oknem, bez szyb. Miałem na sobie
tylko cienki drelich. Mróz przekraczał 30 st. C. Wstawiono mi jeden
kubeł z wodą, która natychmiast zamarzła. Po sześciu tygodniach zjawił
się oficer śledczy. Pokazałem odmrożone, zaropiałe policzki, ręce,
nogi”. Znów chcieli, by wstąpił do Armii Czerwonej, i znów odmówił.

Gdy wywieziono go na Łubiankę w lutym 1940 roku, żonie nie pozwolono
jechać za nim – przeszła więc linię graniczną z Generalnym
Gubernatorstwem.

Pobyt generała na Łubiance zaczął się od rewizji. „W pewnej chwili
znajdują medalik z Matką Boską – wspominał. – Zbierają się w kilkunastu
nad medalikiem. Śmiech grubiański i ’no, zobaczymy, czy ci ta k… pomoże w
sowieckim więzieniu’. Medalik rzucony na ziemię zdeptany nogą. Później w
więzieniu często śnił mi się ten medalik. Im więcej słyszałem wokół
siebie śmiechu bezbożników, tym głębiej utrwalała się wiara w Boga. (…) Z
więźniami nie można się było w ogóle porozumieć. Niektórzy z młodego
pokolenia nigdy w życiu nie słyszeli słowa Jezus Chrystus”.

Defilada łagierników

Uwolniony w sierpniu 1941 roku po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej i
po podpisaniu układu Sikorski-Majski przewidującego „amnestię” dla
więzionych Polaków oraz utworzenie z nich wojska w ZSRS, został 4
sierpnia 1941 roku zwierzchnikiem tych sił. „Na razie byłem sam jeden,
dowódca bez armii, stopniowo jednak zaczęli wychodzić z więzień koledzy –
wspominał. – Chodziło mi przede wszystkim o to, by jak najszybciej
rozpocząć tworzenie wojska i wydostać jak najwięcej ludzi z więzień i
obozów”. Otrzymał wówczas od brata Tadeusza z Anglii pierwszą wiadomość o
żonie. „(…) moja sercem i duszą najbliższa mi istota Rena, moja Rena,
jest z dziećmi – odpisał we wrześniu. – Rena jest dla mnie kimś
niezmiernie drogim, jak nie może być nawet żona i najlepszy przyjaciel”.

Stał się wodzem tysięcy wygłodzonych i wynędzniałych ludzi, którzy z
całych Sowietów ciągnęli do formowanego przezeń wojska, do Buzułuku w
rejonie oranienburskim na południu Rosji.

W Tockoje, gdzie powstawała 6. Dywizja Piechoty, spotkał swoich
przyszłych żołnierzy: „Ogromna część bez butów i bez koszul. Wszyscy w
łachmanach, częściowo w strzępach starych mundurów polskich, wychudli
jak szkielety – wspominał. – Większość pokryta wrzodami wskutek
awitaminozy. Ale, ku zdumieniu towarzyszących mi bolszewików wszyscy
byli ogoleni. I cóż za wspaniała żołnierska postawa. Serce mi się
ścisnęło, gdy patrzyłem na tych nędzarzy, i zapytywałem się w duchu, czy
uda się z nich jeszcze zrobić wojsko (…). Odpowiedź zjawiła się
natychmiast; dość było popatrzeć w te błyszczące oczy, z których
wyzierała wola i wiara. (…) Pierwszy i daj Boże ostatni raz w życiu
przyjąłem defiladę żołnierzy bez butów. Uparli się, że chcą maszerować.
Chcą pokazać bolszewikom, że bosymi, poranionymi nogami potrafią na
piasku wybić takt wojskowy, jako początek swego marszu do Polski”.

Załatwiał setki spraw. Wciąż brakowało oficerów, przedstawiał więc
sowieckim oficjelom listy zaginionych z Ostaszkowa, Kozielska i
Starobielska – na darmo. W punktach zbiorczych panowały ciężkie warunki:
„Ludzie nieraz zamarzali w namiotach, brakowało najbardziej
prymitywnych urządzeń” – wspominał. Starał się o przeniesienie armii w
cieplejsze strony, na południe. Ponieważ wciąż napływali ludzie, skąpe
żołnierskie racje żywnościowe trzeba było dzielić między wszystkich.
Sowieci nie chcieli ich zwiększyć, a przecież pochodziły z zachodnich
dostaw.

Kiedy w lutym 1942 roku Stalin zażądał od Andersa, by skierował na
front niegotową jeszcze do walki dywizję piechoty, spotkał się ze
stanowczą odmową. Generał przekonywał zarówno polski Londyn, jak i
Stalina, że wojsko w takiej kondycji nie nadaje się do wysłania na
front. Nie godził się na użycie pojedynczych jednostek przeciw Niemcom –
chciał, by do boju poszli wszyscy razem, pod polskim sztandarem, a nie
rozpłynęli się w sowieckiej masie.

Otrzymawszy po wielu zabiegach zgodę Stalina na ewakuację części
ludzi przez Morze Kaspijskie do Iranu, okupowanego przez Brytyjczyków i
Sowietów, rozpoczął ją w marcu 1942 roku. Wtedy odezwali się
Brytyjczycy, żądając „bezwzględnego wstrzymania” wysyłania rodzin
wojskowych. A przecież Andersowi z trudem udało się przekonać władze
sowieckie, by do transportów dołączać cywilów, w tym kobiety i dzieci.
„Było to jakieś potworne nieporozumienie, wynikłe z zupełnego
niezrozumienia rzeczywistości sowieckiej – wspominał. – Transporty
odchodzą z regularnością co do minuty. Ewakuacja ma być dokonana w ciągu
tygodnia. Kto nie wyjedzie w tym czasie, traci bezpowrotnie nadzieję na
wydostanie się z Rosji sowieckiej. Mam czekać na ewentualne uzyskanie
zgody władz brytyjskich! Albo ratuję ludność cywilną, albo pozostawiam
ją swojemu losowi. Biorę całkowitą odpowiedzialność. Nie cofam wydanych
rozkazów”. Uszło około 40 tys. ludzi.

Latem 1942 roku, kiedy uwagę Sowietów zaprzątała dramatyczna sytuacja
pod Stalingradem, Anders dostał wreszcie zgodę generalissimusa na
wyprowadzenie pozostałej części armii. Nie zważając na uchwałę rządu RP w
Londynie mówiącą, że „Wojsko Polskie w Rosji winno tam zostać i bić się
razem z Armią Sowiecką”, dał rozkaz ewakuacji. Uważał, że z Moskwą
można rozmawiać tylko siłą i tworzyć fakty dokonane „Nieludzką ziemię”
opuściło w marcu i sierpniu 1942 roku ponad 116 tys. Polaków, w tym
ponad 78 tys. żołnierzy.

Do Polski coraz dalej

Potem była ciężka praca nad sformowaniem w 1943 roku 2. Korpusu
Polskiego w północnym Iraku; przegrupowanie do Palestyny; wymarsz do
Egiptu, gdzie żołnierze zostali należycie uzbrojeni. Tam usłyszeli o
odkryciu grobów w Katyniu. Aż wreszcie nadszedł grudzień 1943 roku i
transport wojska przez Morze Śródziemne na południe Włoch, do Tarentu.

Zaczęła się kampania włoska. W lutym 1944 roku spadł nowy cios.
Churchill w parlamencie podkreślił, że alianci nigdy nie gwarantowali
wschodniej granicy Polski. A tymczasem żołnierze polscy krwawili u boku
aliantów… Anders miał nadzieję, że polityka Wielkiej Brytanii z czasem
ulegnie zmianie. Nie znał ustaleń z Teheranu z grudnia 1943 roku,
podczas których Roosevelt i Churchill dali Stalinowi zgodę na
zagarnięcie połowy kraju.

W maju 1944 roku, przed bitwą o Monte Cassino, generał rozważał sens
wysłania do tego piekła swoich żołnierzy. Zdecydował się, bo wierzył, że
otwierając drogę na Rzym, zdobędzie kolejny atut w nadciągającej
rozgrywce o podział powojennej Europy. Potem poprowadził żołnierzy na
Ankonę i dalej na północ, w Apeniny.

Kiedy w lutym 1945 roku do Polaków dotarła wieść o zdradzie
jałtańskiej, wielu żołnierzy chciało rzucić broń. Anders poprosił wtedy
brytyjskich przełożonych o wycofanie Korpusu z walk. „Nie mam sumienia
żądać w obecnej chwili od żołnierza ofiary krwi” – napisał. Pamiętał,
jak pół roku wcześniej Churchill zapewniał go: „Musicie mieć do nas
zaufanie, nie opuścimy was i Polska będzie szczęśliwa”. Pojechał więc do
niego 21 lutego 1945 roku i powiedział: „Na takie załatwienie sprawy
naród polski nie zasłużył”. I wtedy usłyszał: „Sami jesteście sobie
winni. Od dawna namawiałem was do załatwienia sprawy granic z Rosją
sowiecką i oddania jej ziem na wschód od linii Curzona. Mamy dzisiaj
dosyć wojska i waszej pomocy nie potrzebujemy! Może pan swoje dywizje
zabrać! Obejdziemy się bez nich!”. Brytyjskie dowództwo potrzebowało
jednak 2. Korpusu w ciężkich walkach na froncie włoskim.

Ciosy spadały jeden po drugim. Już po kapitulacji Niemiec, 5 lipca
1945 roku, Brytyjczycy i Amerykanie wycofali poparcie dla Rządu RP na
Uchodźstwie, uznając komunistyczny Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej.

Jesienią 1945 roku dotarła przez zieloną granicę do Włoch rodzina
generała Andersa z Polski. „Wielokrotnie zastanawiałam się, jak odbędzie
się spotkanie rodziców po tak długiej przerwie – wspominała córka Anna.
– Czy będzie tak, jak dawniej, blisko, ciepło i serdecznie? Niestety,
wkrótce przekonaliśmy się, że nie jest tak dobrze, bo w życiu Ojca
zjawiła się inna młodsza kobieta”. Z niezwykłym taktem potraktowała w
swoich zapiskach drugi związek ojca.

2. Korpus we Włoszech roztoczył opiekę nad całym wychodźstwem. Armia
powoli przekształcała się w polskie państwo na wygnaniu, które trwało
jeszcze przez pół wieku w Londynie. Generał odszedł w rocznicę bitwy o
Monte Cassino, w 1970 roku, i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.

Anders oburzał się na Jałtę; jak policzek odebrał pominięcie jego
żołnierzy w paradzie zwycięstwa w Londynie. Jakkolwiek źle to zabrzmi,
napisać jednak trzeba: tamten Zachód popełniał grzechy wielkie, ale nie
nowe. Zdradzano wszak sprzymierzeńców i wcześniej, łamano przymierza,
mordowano bezbronnych. Przyzwoici ludzie wiedzieli jednak, że dzieje się
zło. Od śmierci Andersa minęły dopiero 44 lata – niewiele, ale w
historii współczesnej to cała epoka, czas obalania podstawowych
wartości. Dziś miarą „europejskości” nie jest ani honor, ani prawość,
ani odwaga. A nad Polską znów zbierają się chmury. Czy będzie komu
dopisać „ostatni rozdział”, którego Anders nie doczekał?

Galeria dostępna jest TUTAJ.

http://www.naszdziennik.pl/galeria/158321,polskie-piedimonte-san-germano...

Pierwsza nieudane natarcie na Monte Cassino przeprowadziły w połowie
stycznia 1944 r. siły amerykańskie i brytyjskie. Druga bitwa o Monte
Cassino rozpoczęła się 15 lutego. Wziął w niej udział korpus
nowozelandzki oraz jednostki hinduskie. Pomimo wsparcia artylerii
i lotnictwa, które przed atakiem zrzuciło na wzgórze klasztorne 576 ton
bomb, również i to natarcie nie przyniosło powodzenia.

Kolejny
atak aliantów nastąpił 15 marca. Poprzedziło go trwające 3,5 godziny
bombardowanie miasta Cassino. W walkach ponownie uczestniczył korpus
nowozelandzki, wspierany przez dywizję hinduską. Jednak i tym razem
po trwającej 11 dni bitwie sprzymierzeni wycofali się, ponosząc
ogromne straty.

W czwartej, decydującej bitwie o Monte Cassino, wzięli udział żołnierze II Korpusu Polskiego.

Dr Zbigniew
Wawer w książce „Monte Cassino 1944” podkreślał, że w bitwie tej
„w jednym szeregu spotkali się żołnierze września 1939, kampanii
norweskiej i francuskiej 1940, więźniowie sowieckich łagrów, obrońcy
Tobruku”. Zwracał również uwagę, iż: „Tu po raz pierwszy jednostki
Polskich Sił Zbrojnych wystąpiły w samodzielnym związku taktycznym”.

Dowódca
II Korpusu gen. Władysław Anders we wspomnieniach zatytułowanych „Bez
ostatniego rozdziału” tak przedstawiał okoliczności podjęcia decyzji
o udziale polskich sił w tej bitwie :

23 marca
przyjechał do mnie do Vinchiaturo gen. Leese i udzielił mi następujących
wiadomości. Niemcy odparli ponowne natarcie na miasto Cassino. Wojska
sojusznicze na przyczółku Anzio znajdują się w trudnym położeniu. Wobec
tego zdecydowano wielką ofensywę na odcinku frontu włoskiego od miasta
Cassino do wybrzeża Morza Tyrreńskiego. 8 Armia otrzymała zadanie
przełamania linii Gustawa, której najsilniejszym punktem są wzgórza
Monte Cassino oraz linii Hitlera, której zawiasem jest Piedimonte. Dla
2. Korpusu Polskiego przewidziano najtrudniejsze zadanie zdobycia
w pierwszej fazie wzgórz Monte Cassino, a następnie Piedimonte. Była
to dla mnie chwila doniosła. Rozumiałem całą trudność przyszłego zadania
Korpusu. (…) Zaciekłość walk w mieście Cassino i na wzgórzu klasztornym
były już wówczas dobrze znane. Mimo że klasztor Monte Cassino był
bombardowany, mimo że oddziały i czołgi sojusznicze dochodziły
przejściowo na sąsiednie wzgórza, mimo że z miasta Cassino zostały tylko
gruzy, Niemcy utrzymali ten punkt oporu i nadal zamykali drogę
do Rzymu. Zdawałem sobie jednak sprawę, że Korpus i na innym odcinku
miałby duże straty. Natomiast wykonanie tego zadania ze względu
na rozgłos jaki Monte Cassino zyskało wówczas w świecie mogło mieć duże
znaczenie dla sprawy polskiej. Byłoby najlepszą odpowiedzią
na propagandę sowiecką, która twierdziła, że Polacy nie chcą się bić
z Niemcami. Podtrzymywałoby na duchu opór walczącego Kraju. Przyniosłoby
dużą chwałę orężowi polskiemu. Oceniałem ryzyko podjęcia tej walki,
nieuniknione straty oraz moją pełną odpowiedzialność w razie
niepowodzenia. Po krótkim namyśle oświadczyłem, że podejmuję się tego
trudnego zadania.

Atak wojsk alianckich
rozpoczął się 11 maja o godz. 23.00 od silnego ostrzału artyleryjskiego.
Po północy na wzgórze ruszyło polskie natarcie. W walkach
wzięły udział wszystkie jednostki II Korpusu: 3 Dywizja Strzelców
Karpackich gen. bryg. Bronisława Ducha, 5 Kresowa Dywizja Piechoty gen.
bryg. Nikodema Sulika, 2 Samodzielna Brygada Pancerna gen. bryg.
Bronisława Rakowskiego, wspierane przez Armijną Grupę Artylerii płk
Ludwika Ząbkowskiego. Naprzeciw nich stały elitarne jednostki
niemieckie: 1 Dywizja Spadochronowa oraz 5 Dywizja Górska.

Walka
na otwartym terenie, zaminowanym i obstawionym niemieckimi kryjówkami,
spowodowała duże straty w szeregach polskich, pozwoliła jednak
na rozpoznanie terenu, ważne przy kolejnych atakach. Wiążąc niemieckie
siły, dała także oddziałom brytyjskim możliwość wyparcia Niemców
z dolnych rejonów Monte Cassino i z miasta Cassino.

Natarcie
na wzgórze klasztorne II Korpus wznowił 17 maja. Kpt. Bronisław
Dzikiewicz tak wspominał ten dzień: „Po bardzo ciężkich, krwawych
natarciach i przeciwnatarciach dywizja kresowa zdobyła Widmo o godzinie
siódmej (…), utrzymała tę pozycję, a następnie opanowała małe San
Angelo, ale na właściwe San Angelo, mimo wielu uderzeń, nie zdołała się
wedrzeć. Kolejne natarcia dywizji karpackiej na wzgórze 593 zostały
odparte. Straty były ogromne. Zabrakło nam odwodów. Ale te całodzienne
walki poważnie nadwyrężyły też zwartość niemieckiej obrony.
Nieprzyjaciel był także wyczerpany, może nawet bardziej niż my. I oto
nastąpił moment krytyczny bitwy, kiedy to przeciwnicy leżą naprzeciw
siebie, niezdolni, zdawałoby się, do niczego. W takiej sytuacji
zwycięstwo przypada temu, kto ma silniejszą wolę, kto zdobędzie się
na jeszcze jeden wysiłek. Aby to uczynić, wprowadzono do walki
komandosów, część 15 pułku ułanów, ściągniętych z odcinka obrony, oraz
dwa bataliony improwizowane, złożone z obsługi pułku dział
przeciwlotniczych, kierowców samochodowych, warsztatowców, pocztowców
itp.”. („Z teodolitem pod Monte Cassino”).

W nocy z 17 na 18 maja
dowództwo 1 Dywizji Spadochronowej, na wyraźny rozkaz dowódcy
naczelnego wojsk niemieckich we Włoszech feldmarszałka Alberta
Kesselringa, rozpoczęło wycofywanie oddziałów ze wzgórza klasztornego.

Rankiem 18 maja 3 Dywizja Strzelców Karpackich zdobyła ostatecznie wzgórze 593.

O godzinie
10.20 patrol 12 Pułku Ułanów Podolskich, dowodzony przez ppor.
Kazimierza Gurbiela, zajął ruiny klasztoru na Monte Cassino i wywiesił
na nich proporczyk pułkowy. Wkrótce na murach opactwa pojawił się biało -
czerwony sztandar, a następnie obok niego flaga brytyjska. Po południu
na wzgórzu odegrany został Hejnał Mariacki.

W czasie walk
o Monte Cassino poległo 923 żołnierzy II Korpusu Polskiego, 2931
zostało rannych, a 345 uznano za zaginionych. Kilka dni po zdobyciu
Monte Cassino wojska alianckie przełamały linię Gustawa w całym pasie
natarcia. 4 czerwca 1944 r. do Rzymu wkroczyły oddziały amerykańskie.

W 1945
r. na Monte Cassino otwarto polski cmentarz wojenny, na którym spoczęło
1072 polskich żołnierzy. W 1970 r. pochowany tam został również gen.
Władysław Anders.

Na miejscu wiecznego spoczynku zdobywców Monte
Cassino wyryto napis „Przechodniu powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni
w jej służbie”.