Matka Ojczyzna i jej niewdzięczni synowie cz.V/2

Cóż więc się wydarzyło, że owi magnaci stali się na wieki symbolem zdrady w naszym kraju.

Konfederacja targowicka to magnacki spisek mający na celu obalenie reform Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja, zawiązany w Petersburgu (27 IV 1792), ogłoszony w Targowicy k. Humania ( 14 V 1792), trwający do 15 IX 1793.

Akt konfederacji został ułożony w Petersburgu przez Rosjanina W. Popowa z polecenia carycy Katarzyny II na prośbę Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego (spiskujących również w Wiedniu i Berlinie) i podpisany 27 IV 1792 przez 13 osób (w tym hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego); dla wywołania wrażenia, że jest on dziełem Polaków, ogłoszono go pod datą 14 V 1792 na terytorium polskim, w Targowicy (należącej do Potockiego); konfederacja targowicka gwarantowała „złotą wolność” szlachty, głosiła trwanie przy wierze katolickiej oraz opowiadała się za republikańską formą rządów; marszałkiem jej został Potocki, sekretarzem D. Tomaszewski - Bończa, a wodzami wojsk koronnych mianowano hetmanów Branickiego i Rzewuskiego, litewskich zaś - hetmana Szymona Kossakowskiego; 18 V 1792 Rosja wypowiedziała wojnę Rzeczypospolitej (a raczej „uzurpatorom warszawskim” - obozowi patriotycznemu) i skierowała prawie 100 - tysięczna armię przeciwko 30 000 wojska, dowodzonego przez Józefa Poniatowskiego na Ukrainie oraz księcia L. Wirtembreskiego na Litwie (znaczące bitwy: pod Mirem 10 VI, Boruszkowicami 15 VI, Zielencami 18 VI - zwycięska, Zelwą 4 VII, Dubienką 18 VII - zwycięska, i Brześciem Litewskim 23 VII); z powodu olbrzymiej przewagi wroga wojna trwała jedynie 2 miesiące; do klęski przyczyniła się także propaganda targowicka, dezercja i niesubordynacja szlachty, zdrada Wirtemberskiego (w czerwcu) oraz przystąpienie (24 VII) króla Stanisława Augusta Poniatowskiego  jako naczelnego wodza. Na znak protestu przeciwko przystąpieniu króla, do dymisji podali się: książę Poniatowski, Tadeusz Kościuszko i kilkuset oficerów (część z nich opuściła kraj); do Saksonii wyemigrowali zagrożeni represjami Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i S. Małachowski.

Konfederacja targowicka, do której jesienią 1792 przeszła większość szlachty i magnatów, unieważniła prawie wszystkie reformy z 1791, wprowadziła cenzurę, kontrolę korespondencji, zamknęła liberalne czasopisma („Gazetę Narodową i Obcą”, „Pamiętnik”), wytoczyła zaocznie procesy sądowe najaktywniejszym reformatorom ustroju - Kołłątajowi, Małachowskiemu i Kazimierzowi Nestorowi Sapieże, aresztowała wielu pozostających w kraju; dopełnieniem poniżenia narodu było uroczyste poselstwo Branickiego, Kossakowskiego i Rzewuskiego do Petersburga (14 XI 1792) dziękujące „wybawicielce” Katarzynie II za ocalenie Rzeczypospolitej od „wiecznych kajdan”. Rządy targowicy trwały niespełna pół roku. Już w czasie wojny polsko-rosyjskiej trzej targowiczanie pokłócili się. Branicki i Rzewuski chcieli wzmocnienia władzy hetmańskiej, a więc prawa nadawania stopni oficerskich. Te same uprawnienia zastrzegał sobie generał Szczęsny Potocki. Ten ostatni zasypywał Petersburg memoriałami o konieczności wprowadzenia w Polsce ustroju republikańskiego, w których nic o hetmanach nie było. Cała trójka była zdziwiona tym, że caryca utrzymała na tronie Stanisława Augusta Poniatowskiego.