Zofia Kossak-Szczucka pisała 24 czerwca 1966 roku do sekretarza
Komitetu Nagród Państwowych prof. Witolda Nowackiego: „...zetknęłam się
osobiście, bezpośrednio, z faktami, które rozwiały żywione przeze mnie
poprzednio przekonanie, że konflikt pomiędzy Kościołem a Państwem
wygasa. Udowodniły one, że jest wręcz przeciwnie”. W ten sposób
argumentowała swoją odmowę przyjęcia z okazji święta 22 lipca Nagrody
Państwowej I stopnia „za wybitne osiągnięcia w dziedzinie powieści
historycznej”. Pisarka uznała, że nie może przyjąć nagrody od władz,
które nie tylko zakłócają przebieg obchodów Milenium Chrztu Polski,
ale znieważają kult Matki Bożej. Zaledwie kilka dni wcześniej,
20 czerwca, pod Liksajnami na Warmii MO aresztowała peregrynującą
po kraju kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Nie trzeba
podkreślać, jakim uwiarygodnieniem w tej sytuacji dla peerelowskiej
władzy byłoby odebranie nagrody przez cenioną katolicką pisarkę, a jakim
afrontem było odmówienie jej przyjęcia. „Oby taką postawę wykazali
również inni katolicy, których kusi się nagrodami czy orderami” – pisał
do Szczuckiej biskup katowicki Herbert Bednorz, nie przypuszczając
nawet, jak wysoką nagrodą pieniężną kusiła władza. Wystarczyłaby ona
na odbudowę spalonego w czasie wojny dworku Kossaków w Górkach Wielkich,
co było niespełnionym marzeniem pisarki. Kopię listu Kossak-Szczuckiej
do władz prymas Stefan Wyszyński odczytał na posiedzeniu episkopatu,
księża wieszali w gablotach kościołów, w kazaniach stawiali pisarkę
za wzór postawy katolickiej. Ona natomiast niebawem miała się przekonać,
że SB coraz uważniej jej się przygląda.

Bóg i ojczyzna to nie hasła

Tę historię, która pokazuje prawość i siłę charakteru pisarki, opisała
Joanna Jurgała-Jureczka w wydanej właśnie książce „Zofia Kossak”.

Nie jest to typowa biografia, ale jak dobrze oddaje podtytuł: powieść
biograficzna. Napisana lekko, jest jakby muśnięciem po niezwykłym
życiorysie pisarki, zostawiającym jednak niedosyt. Ale jednocześnie
trudno nie zauważyć rzeczy najważniejszej: taka książka w ogóle
powstała. Zofia Kossak-Szczucka, pisarka niegdyś niezwykle popularna
i płodna, która wydała kilkadziesiąt powieści historycznych,
a jej warsztat pisarski może być nadal wzorem dla parających się tego
typu literaturą, nie miała dotąd biografii. Tymczasem jej życie było
nadzwyczaj bogate. Pochodziła z rodu malarzy i artystów. Urodzona w roku
1889, była wnuczką Juliusza Kossaka, bratanicą Wojciecha, stryjeczną
siostrą Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Magdaleny Samozwaniec.
Dorastała na Lubelszczyźnie i na Wołyniu, gdzie ojciec – z marnym
powodzeniem – dzierżawił majątki, studiowała sztukę w Warszawie
i Genewie. Na Wołyniu, już jako mężatka i matka dwóch synów, przeżyła
rewolucję 1917 roku, co później opisała w debiutanckiej
powieści „Pożoga”. Po śmierci pierwszego męża Stefana Szczuckiego wyszła
za mąż za oficera Zygmunta Szatkowskiego, który pod koniec życia
pisarki stał się współautorem jej książek. Mieszkali w Górkach Wielkich
koło Skoczowa. Tu urodziła dwoje dzieci: Witolda i Annę, ale tu zmarł
też jej pierworodny Julian Szczucki, a drugi syn Tadeusz zginął w czasie
wojny w Auschwitz. Kossak-Szczucka swoje największe powieści
historyczne, z czterotomowym dziełem „Krzyżowcy”, napisała przed wojną.

Była znana, ceniona, nagradzana. Ale jej aktywność nie zamykała się
w świecie żony, matki, pisarki. Była silnie zaangażowana w losy ojczyzny
w czasach dla niej najtrudniejszych. W okresie wojny działała
w podziemiu, dając przykład najwyższej odwagi, heroizmu
i chrześcijańskiej miłości. Władysław Bartoszewski, który w latach
1942–1943 pełnił rolę jej sekretarza, mówił, że gdyby jej nie spotkał,
nie byłby tym samym człowiekiem. „Zetknięcie z Zofią Kossak (...)
przekonało mnie, że mam do czynienia z człowiekiem, dla którego Bóg
i ojczyzna to nie są hasła, to jest treść codziennego postępowania, choć
tych haseł nie używała. (...) W wielkim stopniu dzięki niej wybierałem
pewne drogi i podejmowałem pewne decyzje” – mówił kilka lat temu.

Kto nie potępia – ten przyzwala

To ona w sierpniu 1942 roku była autorką słynnego „Protestu”,
sygnowanego przez podziemny Front Odrodzenia Polski, którego była
przewodniczącą, a rozprowadzonego w 5000 ulotek i plakatów.
W płomiennych słowach apelowała o pomoc dla Żydów, których eksterminacja
przebiegała na oczach milczącego świata. „Świat patrzy na tę zbrodnię,
straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje – i milczy. (...)
Nie zabierają głosu Anglia ani Ameryka, milczy nawet wpływowe
międzynarodowe żydostwo, tak dawniej wyczulone na każdą krzywdę swoich.
Milczą i Polacy. (...) Ginący Żydzi otoczeni są przez samych umywających
ręce Piłatów. (...) Tego milczenia dłużej tolerować nie można. (...)
Jest ono nikczemne. Wobec zbrodni nie wolno pozostawać biernym. Kto
milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia
– ten przyzwala”. Kossak-Szczucka, która przed wojną krytykowała
żydowski wpływ na życie gospodarcze Polski, teraz pisała: „Uczucia nasze
względem Żydów nie uległy zmianie. Nie przestajemy uważać
ich za politycznych, gospodarczych i ideowych wrogów Polski. Co więcej,
zdajemy sobie sprawę z tego, iż nienawidzą nas oni więcej niż Niemców,
że czynią nas odpowiedzialnymi za swoje nieszczęście. Dlaczego,
na jakiej podstawie – to pozostanie tajemnicą duszy żydowskiej, niemniej
jest faktem nieustannie potwierdzanym. Świadomość tych uczuć jednak
nie zwalnia nas z obowiązku potępienia zbrodni. Nie chcemy być
Piłatami”.